Page 1
1
१
राजक य िस ा ंत- राजक य िस ा ंताचा प रचय
(Introduction & Political Theory )
घटक रचना
१.० उि ्ये
१.१ तावना
१.२ राजक य िस ा ंताची या या अथ
१.३ राजक य िस ा ंताचे व प
१.४ राजक य िस ा ंताचा पार ंपा रक ीकोन
१.५ राजक य िस ा ंताचा आधुिनक समकालीन ीकोन
१.६ सारांश
१.७
१.० उि ्ये :-
१) राजक य िस ा ंताची या या व अथ समज ून घेता येईल.
२) राजक य िस ा ंताचे व प व या ी िवषद करता य ेईल.
३) पारंपा रक राजक य िस ा ंत कोणत े ते शोधता य ेतील.
४) आधुिनक/समकालीन राजक य िस ांत कोणत े ते शोधता येतील.
१.१ ा तािवक :-
रा यशा ाचा अ यास करताना राजक य िस ा ंताची स ंक पना / सं ा समज ून
घेणे आव यक आह े. राजक य त व ानाची स ु वात ीकापास ून झाल ेली अस याम ुळे
राजक य िस ा ंतात ीका ंचे योगदान मह वाच े आहे. ीकापासून ते आजपय त वेगवेगळी
ीकोन िवकिसत झा याम ुळे राजक य िस ा ंताची या ीम य े िदवस िदवस वाढ होताना
िदसून येते. राजक य िवचारव ंतानी राजक य िस ा ंताचे पारंपा रक व आध ुिनक अस े दोन
भाग पाडल ेले आ ह ेत. पारंपा रक िस ा ंत हे आदश वादी, मू यावर भर द ेणारे तर
आधुिनक िस ा ंत अन ुभववादी , वत नवादी , िव ेषण, यासार या गो ीवर भर द ेणारे
आहेत. हणून दो ही ि कोनाचा अ यास राजक य िस ा ंतात क ेला जातो . ही ि या
िनरंतर आजपय त सु आह े. munotes.in
Page 2
2
परंतु दुस-या महायु ानंतर मा राजक य िस ा ंताचे िव बदल ू लागले.
अनुभववादी , वत नवादी व िव ेषणवादी ि य ेने पारंपा रक राजक य िस ा ंता या
तुततेब ल उपि थत क ेले जाऊ लागल े. याच काळात ड ेि हड ई टन या
अमे रकन िवचारव ंताने राजक य िस ा ंत मृत पावल े आहे यांचे पुनज वन होऊ शकत
नाही, असा दावा क ेला. पारंपा रक िस ा ंत हे आदश वादी अस यान े नवीन राजक य
सोडिव यास त े अपुरे आह ेत, ते यवहारी नाहीत अस े हटल े जाऊ लागल े. परंतु
१९७० नंतर या यावहारवादी िस ा ंतातील उणीवा ल ात य ेऊ लाग यान े पारंपा रक
िस ांताची मा यता प ु हा एकदा िस द होऊ लागली . यामुळे पारंपा रक व आध ुिनक
राजक य िस ा ंत दो हीही मह वाच े आहेत असा िवचार वाह ढ झाला .
आधुिनक काळात भौितक शा ा माण ेच सव च सामािजक शा ात िस ा ंत
िनिम तीवत भर िदला जातो . नवन या स ंशोधन प तीचा अवल ंब क न त यस ंकलन
करायच े आिण न ंतर या त यामधील आ ंतरसंबंध शोध ून काढण े येक शा ाम य े
अिभ ेत असत े. हणून रा यशा ातही सभोवताली घडणा -या घटनाच े यथात य व
व तुिन वण न, मानवी ि या - ित याच े वग करण क न सामा य िनयम िनि त
कर याचा य न होत असतो . व अशा िनि त क ेले या राजक य यवहारा या
आधारावरच राजक य िस ा ंताची िनिम ती होत असत े. राजक य िस ा ंता ार े राजक य
यवहार , वत न, सं था याब ल असणार े अनेक सोडव ून याची उ र े शोध याचा
य न केला जातो . व या ार े त या ंचा शोध घ ेणे याचा पर पर स ंबंध शोधणे यातील
वा तिवकता तपास ून पाहण े, या सव बाब चा ऊहापोह क ेला जातो . हणून राजक य
िस ांताना रा यशा ात मह वाच े थान ा झाल े आ हे. या अन ुषंगाने याचा अथ
व प व या ी समज ून घेणे आपणास म ा ठरत े.
१.२ राजक य िस ा ंताचा अथ / या या :-
िस ांत हा श द म ु यत: दोन गो च े िनद शन करतो . एक हणज े िविवध
घटना ंम ये असल ेला काय कारण स ंबंध आिण द ुसरी हणज े या स ंबधाच े असे िनयम
िकंवा त व े याला शा ीय आधार असतो . Theory चे मराठी भाषा ंतर हण ून िस ा ंत
हा श द वापरला जातो . ‘िथआ’ या ीक श दापास ून िथअरी ही स ं ा अि त वात
आली आह े. िथआ चा ीक भाष ेत अथ होतो च मा हण ून िथअरी हणज े
व तुि थतीकड े पाह याचा च मा िक ंवा ीकोन होय . आप या ानाची उभारणी ही
त यांवर आधा रत असावयास पािहज े. ही शा ीय प तीची प ूव अट असत े. पण याच
बरोबर आपण ह ेही ल ात यायला हव े क त य े कधीच एखा ा घटन ेचे प ीकरण
कर यास िक ंवा आकलन कर यास प ुरेशी ठरत नाहीत . यासाठी त या ंची अशा कार े
मांडणी करावी क या ं यातील आंतरसंबंध ल ात य ेणे गरज ेचे आ ह े. अशा कार े
त यांची मांडणी करण े हीच िसद ् नात िनिम तीची िकया होय .
munotes.in
Page 3
3
ान स ंकिलत करण े, याची स ुरळीत मा ंडणी, असंबंध त या ंना जोडण े,
यातील त ुत त य े कोणती ही ठरिवण े. संशोधनाला िविश िदशा द ेणे, हाती आल े या
शा मािहती या आधार े काही माणात राजक य घडामोडीच े पूव कथन करण े हे आपण
राजक य िस ा ंता या आधार े क शकतो . याव न राजक य िस ा ंता या या या
पुढील माण े आहेत.
‘राजक य िस ा ंत हणज े माणसान े आप या सम ू जीवनाच े व स ंघटनेचे
जािणवप ूव क संजून घे याचा व सोडव याचा क ेलेला य न होय .’
ॲ यू हॅकर या या मत े, ‘ या त व ाना मक आिण शा ीय ाना या
संकलनाम ुळे मग त े के हाही आिण क ुठेही केलेले असो . आ ही रहात असल े या व
उ ाही रहाणार असल े या जगािवषयी आमची समज ूत वाढत े याला राजक य िस ा ंत
हटल े जाते.’
सेबाईन या मत े, ‘राजकारणािवषयीच े िकंवा राजकारणाशी त ुत असल ेले
सगळेच िच ंतन काही राजक य िस ा ंतात समािव करता य ेणार नाही कारण तस े
के यास यात स ंपूण मानवी िच ंतनच अ ंतभू त करावे लागेल. ते हा आपण अस े हणूया
क राजक य ा ंचा िश तब द शोध हणज े राजक य िस ा ंत होय .’
कोकर या मते, ‘जनते या इ छा आिण गरजा , मते िवचारात होऊन
शासनस ं थेचा अ यास क ेला जातो यास राजक य िस ा ंत हटल े जाते.’
जेकसन या मत े, ‘राजक य िस ा ंताचा म ुळ िवषय , राजक य ा शोधण े,
राजक य िवचार , त व ितपादन आिण त व ान या ंचा समाव ेश राजक य िवचारसरणी ,
ित यातील ुटी, नवीन िवचारा ंचा समाव ेश हणज े राजक य िस ा ंत होय .’
याचा अथ असा क , राजक य िस ा ंत ही एक बौि क पर ंपरा आह े आिण
ित या इितहासात माणसान े काळा या ओघात राजक य ा ंवर ज े िवचार या ंची
उ ा ंती सामावल ेली असत े. याव न कोणताही महान राजक य िस ा ंत समकालीन
प रि थतीच े िव ेषण दे याबाबत उपय ु अस े व याच े मह व ह े ि कालाबािधत असत े.
१.३ राजक य िस ा ंताचे व प / या ी :-
लेटो व ॲ र टॉ टल यांनी मा ंडले या िस ा ंताचा िवचार करता राजक य
िस ांताचे व प ताि वक आिण म ू यािधि त होत े. २० शतकातील रा यशा ानी
राजक य घटना व याचा पर पर स ंबंध िनि त क न िन कष काढ या या ीन े
शा ीय प तीचा अवल ंब कर यास स ु वात क ेली. प रणामता स ु वातीची िस ा ंत
मांडणी प ती माग े पडली .आजच े राजक य िस ा ंत हे मु यिनरप े आह ेत. सु वाती या munotes.in
Page 4
4
काळात िस ा ंताची मा ंडणी चा ंगले, वाईट, यो य, अयो य , याय, अ याय अशा म ू यां या
आधारावर क ेली जात अस े. आधुिनक राजक य िस ा ंताची मा ंडणी अवलोकन िनरी ण ,
मुलाखती , सव ण मापन आिण गिणतीय प तीचा अवल ंब अशा शा ीय प ती या
आधारावर क ेली जात े. पारंपा रक राजक य िस ा ंतात त व ान आिण िस ा ंत यात
फरक क ेला जात नस े. याम य े काही ग ृहीतके गृहीत ध न िवचारा ंची प तशीर मा ंडणी
केली जात अस े. यामुळे स य काय आह े, याकड े दुल होत अस े, हणून स ु वातीला
राजक य िस ा ंताचे व प ताि व क िदस ून येते.
राजक य िस ा ंत हे राजक य यवहाराच े गितशा आह े. गुंतागुंती या राजक य
ांची सोडवण ूक कर याक रता िविश मानवी यवहाराची व ीकोनाची गरज असत े.
अशा कारचा िविश ीकोन मा ंड यासाठी राजक य यवहाराचा अ यास राजक य
िस ांतात क ेला जातो . राजक य िस ा ंतात का पिनकत ेला थान नसत े. कारण यास
राजक य जीवनाच े वा तव प करावयाच े असत े. हणून राजक य िस ा ंताचे व प
वा तिवकत ेचे अ ययन क न प क ेले जाते.
राजक य िस ा ंताचे व प ह े साव ि क व काळ िनरप े असत े.मानवी
जीवनातील घटना समज ून घे यासाठी या ऐितहािसक घटन होऊन ग ेले या असतात .
या घटना या काळाची सा द ेत असतात . परंतु राजक य िस ा ंत ारे या घटना ंची
स यता व व त ुि थती या या ार े अ यास क न िनयम बनवल े जातात त े साव ि क व
काळिनरप े असतात .
समाजातील य य या यवहाराचा शोध घ े याचे काय राजक य िस ा ंत
करतात . याम य े राजक य य आिण राजक य स ं था या ं यातील स ंबंध कस े आहेत,
यापे ा ते कसे असाव ेत हे स ांग याच े काम राजक य िस ांतातून केले जात े. हणून
आदश राजक य जीवन णाली िनमा ण करण े हा राजक य िस ा ंताचा उ ेश असतो .
राजक य िवचारा ंचा ताि वक पाया , राजक य यवहारातील गितशीलता ,
राजक य िवचारातील , व तुिन ता , राजक य घटनातील साव ि कता यात ुन राजक य
िस ांताचे व प प करता य ेते. याव न राजक य िस ा ंताची या ी खाली ल माण े
िदसून येते –
राजक य िस ा ंताची मा ंडणी करताना मानवी यवहार क थानी अस याम ुळे
यात व त ुिन ता , काय कारणभाव आिण एखादी घटना यो य िक ंवा अयो य या ंचे
ितपादन या तीन गो ी ठळकपण े आढळतात . याव न राजक य िस ा ंताचे अ यास
े हे िव त ृत झाल ेले िदसून येते.
१) मानवी यवहाराचा अ यास – राजक य घटना ंचा अ यास कर यासाठी कोण या
कार या राजक य प रि थतीत माणस े कोण या कारच े राजक य वत न करतात याचा
अ यास राजक य िस ा ंता ार े केला जातो . munotes.in
Page 5
5
२) राजक य िवचार णाली – कोण याही राजक य य व थेत वतःची ओळख िनमा ण
कर यासाठी काही िवचारा ंचा आधार यावा लागतो . यातून या यव थ ेची एक व ेगळी
िवचारसरणी िवकिसत होत े. उदा. नाझीवाद , उदारम तवाद, सा यवाद , समाजवाद इ .
यांचा अ यास राजक य िस ा ंतात क ेला जातो .
३) रा यिवषयक अ यास – राजक य िस ा ंतात रा य व राजकारण या ं या स ंबंिधत
घटका ंचा अ यास कर यात य ेतो.
४) शासनस ं थािवषयक अ यास – जगात अन ेक कार या शासनस ं था आहेत.
िविश शासनस ं था िटक यासाठी िविश कारची सामािजक रचना का आव यक
आहे. याचा शोध राजक य त व राजक य िस ा ंता ार े करीत असतात .
५) रा याच े काय े – हे काय े मया िदत असाव े िकंवा यापक असाव े, िव तृत
असाव े. य वात ं याला वाव ावा क त े मया िदत असाव े यावर राजक य िस ा ंतात
िवचार क ेला जातो .
६) राजक य स ंक पना – राजकारणात अन ेक संक पना आह ेत या ंचा अथ वेगवेग या
संदभा त लावला जातो . येक संक पना प कर याचा य न अ यासक करतात .
स ा, सरकार , अधीमा यता , साव भौम व , वातं य, समता , याय या ंचे प ीकरण
कर यासाठी राजक य िस ा ंत उपय ु ठरतात .
७) आंतररा ीय राजकारण – आंतररा ी य संबंध हा द ेखील राजक य िस ा ंता या
अ यासाचा भाग आह े. रा यारा यातील तणावप ूण संबंधामुळे राजक य यव थ ेवर
ितकूल प रणाम होत असतो . तो होऊ नय े हण ून राजक य यव था य न करत
असत े, या सव ांची सोडवण ूक राजक य िस ा ंता ार े केली जात े.
१.४ राजक य िस ा ंताचा पार ंपा रक / आदश वादी ीकोन :-
पारंपा रक राजक य िस ा ंताला अिभजात राजक य िस ा ंत अस ेही हटल े
जाते. रा यशा ाचा हा ीकोन म ु ये आिण आदश यावर आधारल ेला आह े.
भूतकाळात काय होत े आिण आज काय आह े यापे ा उ ा काय असाव े याचाच िवचार या
ीकोनात क ेला जातो . आदश समाजरचन ेचे व प कस े असाव े ि कंवा मानवी
जीवनाची उि ्ये कोणती असावीत , अशा ा ंना यात वाभािवकच अिधक ाधा य
िदले जाते.
दुस-या महाय ु ानंतर रा यशा ात नवीन प ती िवकिसत झाली . यामुळे
यापूव या िस ा ंतांना पार ंपा रक व समाजा या ीन े कोण या गो ी मह वा या आह ेत
हे नैितक िनकषावरच ठरत होत े. हणून हा ीकोन िनतीशा ीय पायावर आधा रत
होता अस े हटल े तर वावग े ठरणार नाही . पारंपा रक राजक य िस ा ंत हे मू यािधि त
तक आिण त व ाना ला म यवत थान द ेणारे ह ो त े, हे ऐितहािसक प ती , munotes.in
Page 6
6
िव ेषणा मक , आदश वादी, उपदेशा मक , वण ना मक या घटका ं या आधार े मांडले जात
होते. अनुभवा या आधार े ि व ेषण कर याप े ा त विन म ु यमापनावर भर द ेऊन
समाजजीवनातील िविवध राजक य सम या सोडिव याच े काम पारंपा रक राजक य
िस ांतामुळे श य झाल े.
लेटो ॲ र टॉ टल यां या बरोबरच सामािजक करार िस ा ंत मांडणारे हॉ ज
लॉक, सो आिण ह ेगेल अशा अन ेक राजक य िवचारव ंताचे िवचार सा ंगून पार ंपा रक
ीकोन प करता य ेईल. या सवा नीच “जे आहे” याब ल ज ेवढे िवचार मा ंडले या
माण ेच जे असाव े याब लही िवचार मा ंडलेले िदसून येतात. ॲ र टॉ टलने आप या
िवचारात िनगमण , िनरी ण वण न व तुलना या गो ीचा अवल ंब केलेला आह े. लेटोने
अनेक वय ंिस ग ृहीतकापास ून सु वात क न या या आधार े िन कष काढल े. उदा.
आदश रा याची संक पना सा यवाद इ . सोन े सामािजक कराराच े ितपादन क न
सामुिहक ई हेचा िस ा ंत मांडला. हेगल या राजक य िवचारातही आपणास राजस ं थेचे
जवळपास द ैवतीकरण क ेलेलं आढळत े. तर म. गांधीज या िवचारा ंचा िवचार करता या
येक िवचाराला त व ानाची आदश मू यांची जोड िदल ेली आपणास पहावयास
िमळत े.
पारंपा रक ीकोन वा तवाप े ा कि पताला यवहाराप े ा व नर ंजनाला
आिण वत मानाप े ा भिव याला अिधक ाधा य द ेतो, असे याच े टीकाकार हणतात या
आ ेपात थोडाफार त या ंश असला तरी हा ीकोन याम ुळे या य ठरत नाही.
राजक य त व ाना या आदशा ला िच ंतनाम ुळे रा यशा ीय िवचारा ंना नैितक ित ा
ा होत े व याचा न ैितक दजा उंचावतो हे नाकारताच य ेणार नाही . वाथ , संकुिचत, व
िवकार त मानवी जीवनाच े उ नयन व उदा ीकरण क न समाज जीवनाला
प रपूण ते या ीने ने यास पार ंपा रक ीकोन उपय ु ठ शकतो . मु ये, त वे,
आदश , यांचा आधार घ ेतला नाही तर सामािजक अधपतन झा यावाच ून राहणार नाही .
हणून राजक य िस ा ंता या पार ंपा रक ीकोन आजही त ेवढाच मह वाचा आह े.
राजक य िस ा ंताचे पारंपा रक अ यासाच े ीकोन –
१ ) ऐितकािसक ीकोन – राजक य स ं था व घटना यां या इितहा साची मीमा ंसा
क न या आधारावर िवव ेचन आिण िव ेषण क न िन कष काढण े याला ऐितहािसक
ीकोन अस े हणतात . हेनरीमेन मन , ला क , िसली, मॉ ते यू, काल मा स इ.
रा यशा ा ं या िवचारा ंचा ाम ु यान े हा ीकोन राहीला आह े. भूतकाळात घडल े या
घटना िक ंवा द तऐवज , लेख व िलखाण या या आधारावर राजक य िव ेषण करण े व
ऐितहािसक द ताव ेज जे काही उपल ध अस ेल या आधार ेच इितहासाची मािहती िमळू
शकते असे हा ि कोण मानतो . हणज े ऐितहािसक ीन े गोळा क ेलेली मािहती आिण
पुरावा हा ीकोन वीकारणारा आहे. रा यशा या या वत : या अन ुभवाचा व
अवलोकनाचा यािठकाणी काही मह व नसते तर, दुसया ने जे काही िलह न ठ ेवलेले असेल
ते स य अस े म ा नून या आधारावर रा यशा आपल े िन कष मांडीत असतो . munotes.in
Page 7
7
भूतकाळात ून वत मानकाळ िनमा ण होतो आिण वत मानकाळ भिव यकाळ घडिवतो .या
ीने वत मानकालीन राजक य स ं था आिण घटना या ंचा अ यास कर याक रता या ंचा
त संबंधीचा इितहास जाणून यावा लागतो . राजक य िस ा ंता या अ यासाला
इितहासाची फार मोठी मदत होत असत े. इितहास हा रा यशा ाचा पाया होय , असे
िसली या ंनी हटल े आहे. वत मानकाळातील राजक य स ं था नीट समज ून घे याक रता
ऐितहािसक ीकोन फार उपय ु ठरतो .
भूतकालीन राजक य जीवनात काय कारण स ंबंधा या आधारावर राजक य
योग झाल ेले असतात , याचे फिलत हणज ेच वत मान काळातील राजक य िस ा ंत
होय.दैिद यमान इितहासात ून अिभमाना पद वत मानकाळ िनमा ण होतो . वत मानकाळात
राजक य सम या सोडिव या या ीन े आपण ज े जे उपाय अमलात आण याचा िवचार
करतो , यां या समथ नाथ आव यक त े पुरावे आपण इितहासात ून शोध ून काढतो .
ऐितहािसक कागदप े, डाय-या टाचण े, प यवहार इ . आधार े राजक य स ं थांचा आढावा
घेऊन यातील घटना ंचा अ यास क न राजक य िस ा ंताची मा ंडणी क ेली जात अस े.
ून राजक य िस ा ंतात ऐितहािसक ीकोनाला मह व ा आह े.
२) आदश वादी ीकोन – हा ीकोन वीकारणा -या िवचारव ंतानी सामा य
गृहीतका या आ धारावर राजक य िस ा ंताची मा ंडणी क ेली आह े. याम य े िनगमन
प तीन े राजक य यवहारातील आदश वादी िवचार शोध याचा य न क ेला गेला. अशा
आदशा चा शोध ल ेटोने आप या “आदश रा य ” या िवचारात ून घेतला आह े. परंतु या
िवचारा ंना शा ीय आदर नस याम ुळे हे िवचार व नर ंजन ठरल े. तसेच हॉ ज, लॉक,
सो या ंनी मानवी वभावािवषयी व समाजजीवनािवषयी काही ग ृिहते क प ून रा या या
उगमा स ंबंधीचा करार मा ंडला. परंतु असे यवहारा या िनकषावर न तपासता या ंनी
आप या ताि वक िवचा रातून ितपादन क ेले होत े. हणून याम य े आदश वादी
ीकोनाचा वीकार क ेलेला िदस ून येतो.
आदश हे का पिनक व अम ूत असतात . आदश हे बह ता ंश दूर यािद या मान े
जीवनास माग दश क ठरत असल े तरी त े पूणा शाने कधीच ा होत नाहीत . जीवनाचा
तर ठरिव ताना आपण आदशा या िकती जवळ िक ंवा दूर आहोत याव न ठरवावा
लागतो . अशी मापक े व माणक े िनि त करणारा ीकोन हणज े आदश वादी ीकोन
होय.
आदश मक तीकोनात ून मू यिवचार , आदशा ची स ंक पना , मू यमापनाची
माणक े िकंवा मापद ंड, उपल ध वा तवाच े मू यमापन , आदश ा ीची ेरणा व
यािवषयी माग दश न या घटका ंचा आधार घ ेऊन राजक य िस ा ंताची मा ंडणी क ेलेली
असत े.
३) सं था मक कायद ेशीर ीकोन – राजक य िस ा ंताची मा ंडणी करताना
रा सं था, शासनस ं था व त स ंबंधी इतर स ं था या ंचा अ यास कायद ेशीर ि येतून munotes.in
Page 8
8
करणे ह मु य उ ेश असतो . सं था मक ीकोनात राजक य स ं थांचा अ यास क ेवळ
औपचा रक प तीन ेच केला जातो अस े नसून अनौपचा रक प तीन ेही केला जातो .
बेजहॉट यान े आप या व “ि टीश कॉन टीट ्युशन” ंथात या ि कोनाचा वापर क ेलेला
आहे. राजक य स ं थाची ता ंि क व यावहा रक मािहती िनरिनरा या िठकाणाह न ा
करावी लागत े. िमळाल े या मािहतीच े यवि थत िव ेषण क न राजक य िस ा ंताची
मांडणी क ेली जात े. या अ ययनाम य े त व ान आिण इितहास या ंचा आधा र घेतला
जात असला तरी कायद ेशीर बाबीवर अिधक भर िदला जात अस े. या ीकोनात ून
अनौपचा रक ि य ेचा अ यास क ेला जात अस े. हणून सं था मक कायद ेशीर
ीको नाचे मह व राजक य िस ा ंता या पार ंपा रक ीकोनात मह वाच े आहे.
पारंपा रक िस ा ंताची व ैिश ्ये –
१) मू यिधि त :- मानवी म ु यािशवाय मन ु य चा ंगले जीवन जग ू शकत नाही . मानवी
मु यािशवाय मन ु य चा ंगले जीवन जग ू शकत नाही . मु ये ही मानवी क ृतीला माग दश न
करीत असतात , राजक य क ृतीला म ु यांची जोड िद यािशवाय राजक य िस ा ंताची
पूत ता होऊ शकत नाही . रा भ , संिवधािनकता , लोकाशाही , समता , वातं अशा
संक पना रा यशा ात म ु यमु राह शकत नाहीत . फ ज े आहे ते आहे. यावर ल
क ि त क न ज े असाव े याकड े संपूण कानाडोळा क न कस े चालेल? तर राजक य
े ात म ू यां या आधारावर िव ेषण क रावे लागेल.
२) त व ानाला म यवत थान :- लेटो, ॲ र टॉ टल, हॉ ज, लॉ.ब थम िमल , हेगेल
या त विच ंतकांनी त व ानाचा िवकास क ेला व राजिकय िस ा ंतात मह वाच े योगदान
िदले. यांनी काही म ुलभूत ज े ता कालीन समजाला भ ेडसावत होत े ते त व ाना या
आधारावर सोडिव याचा य न क ेला. फ शा ा या आधार े कोण याही ाच े उ र
सापडणार नाही . तर व ेगवेग या सम यातील काय कारण स ंबंध शोधून काढ यासाठी
त व ानाचा आधार यावा लाग ेल.
३) नैितक ीकोन :- रा यशा ाला न ैितक भ ूिमका यावीच ला गते.जसे रा य सं थेचे
व प कस े असाव े? िकंवा नाग रकाशी ितच े संबंध कस े असाव ेत, अशा ा ं या म ूळाशी
एक न ैितक िनवड अिभ ेत असत े. समाजा या ीन े कोणती गो मौ यवान आह े, हे
नैितक िनकषात ठरत े. हणून कोणताही राजक य िस ा ंत नैितक पायावर ज म घ ेत
असतो . नैितक ीकोन असल े या राजक य िस ा ंतामुळे बु ीची धार ती ण होत े.
िवचारात प ता व न ेमकेपणा य ेतो. यामुळे नैितक अिध ानािशवाय राजक य
िस ांताची प रप ूत ता होऊ शकत नाही .
४) राजक य व सामािजक आदशा वर भर :- काही िवचारव ंतांनी शासन , सं था, समाज
यांचा तुलना मक अ यास क न यातील उिणवा कोण या आह ेत हे शोध याचा य न
केला व या कशा कार या असा यात , याचे कि पत आदश रेखाटल े होते : उदा- लेटो
आिण ॲ र टॉ टलने त कालीन लोकशाही अमा य क न आदश रा य कस े असाव े. हे munotes.in
Page 9
9
सांग याचा य न क ेला. हणून राजक य व सामािजक आदशा तून राजक य िस ा ंत
िनिम तीला चालना िमळाली .
५) इतर सामािजक शा ाशी जवळचा स ंबंध :- इितहास , त व ान , नीितशा ,
अथ शा , समाजशा इ . शा ाचा राजक य िस ा ंता या िनकटचा स ंबंध होता . समाज
जीवनातील िविवध ट यात िनमा ण होणा -या ा ंची सोडवण ूक कर यासाठी इतर
सामािजक शा ाचा आधार घ ेतला जात होता . जसे इितहास समज ून घेत यािशवाय
राजक य यवहार समज ून घेता येणार नाही . याबाबत त व ा ंना जाणीव होती . हणून
इतर सामािजक शा ाचा आधार घ ेऊनच राजक य सोडव याचा य न क ेला जात
होता.
१.५ राजक य िस ा ंताचा आध ुिनक / समकालीन ीकोन –
आदश ल ी ीकोन रा यशा ात ल ेटो ॲ र टॉ टलपास ून एकोणीसा या
शतका या अख ेरीपय त मोठ ्या माणावर वापरात होता . यांनी ऐितकािसक व
तुलना मक अ ययन प तीचा वापर क ेलेला असला तरी कािशत झाल ेले “ ुमन नेचर
इन पॉिलिट स ” हे ाहम वॅलासच े पु तक हणज े अनुभववाद िक ंवा आध ुिनकत े या
िदशेने प ड ल ेले पिहल े पाउल होय . यात मानसशा ीय अ ंगाने राजकारणान े अ यास
केला ग ेला. याच काळात ब े तलेने “ ोसेस ऑफ ग हरम ट” या प ु तकात ून
राजकारणाचा समाजशा ीय ीकोनात ून िवचार क ेला ग ेला. नंतर मॅ स व ेबरने
आधुिनक प तीचा उपयोग क न लोकशाहीच े िव ेषण केले.
पण द ुस-या महाय ु ानंतर रा यशा ा या अ यासप तीम य े बदल होऊन
यांना ख -या अथा ने चालना िमळाली . यानंतरचे िस ा ंत आध ुिनक राजक य िस ा ंत
हणून पुढे आल े. रा यशा ा ंनी पार ंपा रक राजक य िस ा ंतातील उिणवा शोध ून
नवनवीन प ती िवकिसत क े या. आधुिनक ि कोनाचा वापर जीवना या सव च पैलूंचा
अ यास कर यासाठी क ेला. आधुिनक ीकोनान े अनुभववाद , वत नवाद, य ाथ वाद,
यव था िव ेषण या िस ा ंताची िनिम ती मु यािनप आधारावर क ेली. जे ान य न
व अन ुभवावर आधा रत आह े, तेच खर े व स य आह े, असे मत मा ंडले जाऊ लागल े.
व तुि थतीची यथात य न द करावी ती करत असताना म ु यांची ल ुडबुड होउ द ेता
कामा नय े. आिण अ ययन व तुिन असाव े. य िन नसाव े ही अन ुभववादाची ि स ू ी
होती. आधुिनक ीकोनात ज े आह े याचाच िवचार होउ लागला . जसे ह व ा, पाणी,
पश , वनी, गंध या सवा ची य अन ुभूती होत े. या सव गो ी स य आह ेत व या ंची
अनुभूती होत नाही , या गो ी सव अस य आह ेत. असे या ीकोनाच े ितपादन क ेले.
१) राजक य िस ा ंताचा अन ुभववादी ीकोन – रा यशा ीय अ ययन प ूण तः
मु यािनरप े असण े याला अन ुभववादी ीकोन अस े हणतात . पूव हिवरहीत व
व तुिन अ ययन हीच शा ीय अ ययनाची खरी कसोटी आहे. तट थ राह न य munotes.in
Page 10
10
अनुभवावर तक संगत िवचार क न रा यशा ीय िस ांत व तक काढाव ेत हा
अनुभववादी िवचारव ंताचा आ ह असतो .
अनुभवज य प तीचा वापर हास ु ा ाचीन काळापास ून झाल ेला आह े. ाचीन
काळातील ीक िवचारव ंत ॲ र टॉ टल याला रा यशा ा चा जनक हटल े जाते यान े
अनुभवज य िक ंवा शा ीय प तीचा वापर क न आपल े िवचार मा ंडले आहेत. िस ांत
मांडताना यान े अनेक देशां या रा यघटना ंचा तुलना मक अ यास क ेला आिण या
आधार े िन कष काढल े. म यय ुगा या अख ेरीस मॅक हली या इटािलयन िवचारव ंताने
मांडलेले िवचारही अन ुभवज य प तीन ुसार मा ंडलेले आ हेत. मा या प तीचा वापर
मोठ्या माणात आिण साव ि क वापर आधुिनक काळात झाला तस ेच याव ेळी शा श ु
संशोधनाची प ती ही िवकिसत झाली . वेगवेग या शा ात तशा प तीन े संशोधन
कर यास िक ंवा िस ा ंत मांड यास मह व ा झाल े आिण राजक य िवचारव ंतही प ुरेसा
पुरावा घ ेऊन तस ेच िव ेषण प तीचा वापर क न आपल े िस ा ंत मा ंडू लागल े.
मॉटे यू लॉड ाईस , जॉन ऑ टीन , जेिनंग व हम वालास इ . अनेक िवचारव ंतांनी या
प तीचा भावीपण े वापर क ेला.
अनुभवात ून ा होत े तेच खर े ान होय असे अनुभवज य िस ांत मांडतो.
येक अन ुभव हणज े ान नसत े. पण आपण ज े अनुभव घ ेतो या ं या आधार े िवचार
क न आप याला ान ा होत े हे ान ा कर यासाठी िक ंवा िस ा ंत मांड यासाठी
िविश प तीचा वापर क ेला जा तो. याला शा ीय प ती अस े हणतात . या शा ीय
प तीत िस ा ंत मांड या या ि य ेचे ट पे असतात , ते पुढील माण े –
अ) गृहीत त व
ब) मािहतीच े संकलन
क) मािहतीच े वग करण
ड) िव ेषण
इ) िन कष
ई) िस ांत
अनुभवज य िस ा ंत िवगमन प ती वापर ली जात े. िवशेषाकड ून साम याकड े
ितचे व प असत े. िविश गो ीच े िनरी ण क न या आधार े िन कष काढला जातो
आिण सव सामा य िनयम बनवला जातो . उदा. “अ” हे रा य साव भौम आह े. “ब” हे
रा य साव भौम आह े. “क” हे रा य साव भौम आह े. हणून सव रा य े साव भौम
असतात . अशा कार े साधारण िनयम मा ंडून सव िन कष काढला जातो .
अनुभवज य िस ा ंत वण ना मक नसतात , तर यात िव ेषणावर भर िदल ेला
असतो . या िस ा ंतात यो य अस े पुरावे देऊन िन कष काढ याचा य न असतो .
ऐितहािसक घटना राजक य घडामोड च े य िन री ण म ुलाखती िक ंवा राजक य munotes.in
Page 11
11
घटना ंची व स ं थांची तुलना क न ह े पुरावे िदले जातात , याला वा तवत ेचा आधार
असतो .
२) समकालीन राजक य िस ा ंताचा वत नवादी ीकोन – या आध ुिनक
ि कोनाचा प ुर कार क ेला, याम य े व त नवादी िवचाराला म यवत थान आह े.
उ ेजना िमळताच ाणी ितसाद द ेतात. या िनरी णावर वत नवादाची मा ंडणी क ेलेली
आहे. “जी त य े पंचेि यांनी िक ंवा ता ंि क उपकरणान े य ाना या आधारावर
िमळवल ेली असतात तेवढीच त य माण मानावीत ” असे वत नवादी ीकोन मानतो .
राजक य घटना ंचे जवळ ून सू म िनरी ण करण े आिण इतर सामािजक शा ा या प ती
िन कष व ीकोन या ं या िनकटाजवळ रा यशा ाला घ ेऊन जा णे आिण अन ुभविन
आशय सम ृ करण े अ से य न वत नवादी ीकोनात ून झाल ेले आहेत.१९०८ म ये
कािशत झाल े या गॅहम वालास या या ‘ ुमन न ेचर इन पॉिलिट स ’ या ंथापास ून
वत नवादी िवचार णालीला स ु वात झाली अस े हणावयास हरकत नाही . गॅहम वालासन े
मानवा ं या राजक य यवहाराची मानसशा ीय ब ैठक शोध याचा य न क ेला. या या
मते राजक य यवहाराच े मोजमाप करता य ेणे श य आह े. यातून रा यशा ा ला
आदशा या व म ू यां या चच पासून दूर ठेवता य ेऊ शकत े.
वत नवाद ही पार ंपा रक िस ा ंतातील अस ंतोषाबाबत िनमा ण झाल ेली चळवळ
होय. या चळवळीचा पाया ड े हीड ई नन े घातला अस े म ा न ल े जाते. या ीकोप ुढील
आठ ह ेतू िकंवा गृहीतके सांिगतली आह ेत.
वत नवादा ची मु य त व े
१) वारंवारता / िनयिमतता – वत नवादा म य े असे गृहीत धरल े जाते क य ज े हा
राजकारणात भाग घ ेतात, ते हा या ं या वाग यात सारख ेपणा िदसतो . तसेच भिव यात
य कशा कार े वत न क शकतात , याचे भाक तही करता य ेते. या सव वत नातील
सारखेपणा शोध ून काही िनयम िक ंवा िस ा ंत मांडले जातात .
२) पडताळा – संशोधना या स ंदभा त करावया या सव िवधाना ंना अन ुभविस
पुरा यांचे आधार असल ेच पािहज ेत. येक िवधानाचा पडताळा अन ुभविन िनकषा ंत
घेता आला पािहज े.
३) अ ययन त ं े – नैसिग क शा ाम य े चिलत असल े या अ ययन त ं ाचा अवल ंब
क न रा यशा ीय त याच े संकलन व िव ेषण क ेले पािहज े. या ीन े सव ण प ती
आशय िव ेषण, नमुनापाह या , बह चला मक िव ेषण अशी त ं े वत नवादी अ यसका ंनी
हाताळली आह ेत.
४) प रमाणीकरण – मोजमाप कर या या काट ेकोर माग हण ून सं याशा ीय
प रमाणनाचा अवल ंब वत नवादी ि कोनान े केला आह े. हणून वत नवाद कोण याही
गुणांचे व मू यांचे प रमाणीकरण िक ंवा मोजमाप कर यात मह व द ेतात. munotes.in
Page 12
12
५) मु यािनरप े ता /मु यतट थता – कोणत ेही िन कष हे स य व व त ुि थती या
आदरावर मा ंडावेत. याम य े मु यांचा य ेऊ नय े. चांगले काय? वाईट काय ? याब ल
न बोलता य काय याब ल िवचार वत वडत क ेला जातो .
६) यवि थतपणा / मेय मांडणी – वत नवा ा ं या मत े, िस ांताची मा ंडणी त य -
संकलन प ीकरण , भाक त कथन अशा आव य क पाय -यांनी यवि थत क ेलेली
असावी व सवा ना मा य असल े या स ंशोधन प तीचा अवल ंब क न दोन िक ंवा अन ेक
घटका ंशी काय कारण स ंबंधाचा शोध यावा . नीट मा ंडले या व तका ने पर पराशी
जोड या ग ेले या अशा स ंक पना या आधार े उभी क ेलेली म ेये याच े व प असत े.
७) शा श ु ता / िवशु शा – रा शा ातही थमतः शासनस ं था स ा इ .
संक पनािवषयी िनभ ळ व ि कालाबािधत स य सा ंगणारे िस ा ंत शोध ून काढल े पािहज े.
रा यशा या अथा ने एक कारच े शु द शा होईल . रा यशा ान े मग या म ुलभूत
राजक य िस ा ंता या आधार े व त मान काळातील व सामािजक सम या
सोडिव याक रता या ानाचा उपयोग करावा . रा यशा ात ख -या अथा ने शु
संशोधन कर याची फार आव यकता आह े, असे वत नवादी ि कोनाच े मत आह े.
८) आंतरिव ाशाखीय एक ीकरण / सव समाव ेशक ी कोन – राजक य स ंशोधन
ठोस व प रप व हायच े तर अ य सामािजक श ा ंचा जा तीत जा त उपयोग
रा यशा ा या अ यासका ंनी क न यावा . कारण माण ूस ह एकाच व ेळी सामािजक ,
आथ , राजक य , सां कृितक ाणी असत े.
अशा प तीन े सामािजक पया वरण व य वत न यांना म यवत थान द ेऊन
वत नवा ा ंनी ह ीकोन प क ेला हण ून समकालीन राजक य िस ा ंतात या ंचे मह व
आहे.
उ रवत नवादी ीकोन
उ रवत नवादी ीकोन – वत वादातील उिणवा शोध ून याम य े असल े या जम े या
बाजू शोध ून संशोधन अिधक उपय ु व तुत कस े करता य ेईल असा भिव यल ी
िवचार उ रवत नवा ा ंनी केला याम य े डेि हड ई नच े थान म यवत होत े. या या
मते, हे जे आ मप र ण वत नवादो र वाहान े केले ते रा यशा ा या या ीत व
उि ा ंत ांती घडव ून आणणार े ठरल े. या िव चारवंतानी ह े िवचार मा ंडले या सवा या
दोन म ुख माग या हो या . एक त ुतता व द ुसरी य क ृती या वत नवादो र ा ंतीची
मांडणी ड ेि हड ई टन ने पुढील सात स ू ात क ेली.
१) थम आशय यान ंतर त ं – संशोधन त ं ापे ा संशोधनाचा ह ेतू मह वाचा आहे.
यापुढील तातडी या ास ंदभा त रा यशा ीय स ंशोधन ह े अथ पूण व त ुत
असावयास पािहज े. संशोधन जर त ुत अस ेल तर त े काटेकोर नसल े तरी चाल ेल. munotes.in
Page 13
13
हणून वत न वा ा ंनी जो त ं ावर भर िदला होता , यापे ा उ रवत नवा ा ंनी संशोधनावर
भर िदल ेला िदसून येतो.
२) प रवत नावर भर – वत नवादी राजक य वा तवा या वण न िव ेषणातच य त
रािह याम ुळे ह ीकोन ि थितवाद व प रवत निवरोधी ठरला होता . परंतु कोण याही
ि थितवादी व प रवत निवरोधी ठरल ं ठरला होता . परंतु कोण याही ि कोनासाठी
सामािजक स ंदभा ची आव यकता असत े. हणून उ रवत नवादी सामािजक स ंदभ ल ात
घेऊन प रवत नवादी भ ूिमका घ ेतान िदस ून येत.
३) राजक य स य ल ात याव े – वत नवादी अ यासक अम ूत िव ेषणात य त
रािह याम ुळे या ंचे तातडी या समकालीन प ेच संगाकड े दुल झाल े. अशा
प ररीि थतीत उ रवा ा ंनी माणसा ं या ख -या गरजाकड े ल द ेऊन यामधील स य
काय आह े हे जाणून याव े.
४) मू य हीच ानामागची खरी श – मु यिवहीन ान िवपरीत ह ेतूसाठी वापरल े
जाऊ शकत े. मु ये ही राजकारणा या अ यासात मह वाची असतात . शा वादा ं या
आहारी जा ऊन वत नवा ा ंनी मू यांना आप या अ ययनात ून ह पार क ेले होते. आता
उ रवा ा ंनी मू यांना पु हा स ंशोधनात थान िमळव ून िदल े.
५) रा यशा ा ंची सामािजक भ ूिमका – तट थ व व त ुिन स ंशोधक अशी भ ूिमका
वतःकड े घेऊन रा यशा ा ंनी आपली सामािजक जबा बदारी टाळ ू नये. अशी भ ूिमका
उ रवत नवादी घ ेतात.
६) ानाच े प ा ंतर क ृतीत हाव े – ानाचा उपयोग नवसमाजिनिम तीसाठी झाला
आहे. परंतु वतःची बा ंिधलक ओळख ून संशोधका ंनी ानाच े पांतर क ृतीत करण े
गरजेचे आहे, असे उ रवत नवादी हणतात .
७) यवसायाच े राजक यीकरण – संशोधन स ं था मा ंडले िव ापीठ े यांना सामािजक
राजक य ा ंवर भ ूिमका यावयाच लागतील . अिल राह न चालणार नाही . तांि क
मता या ंनी िमळवावीच पण समाजा या द ैनंिदन यावहा रक ा ंकडे ही या ंनी ल
देऊन प रवत न कराव े असे उ रवत नवादी ह णतात .
आधुिनक ि कोणाची इतर व ैिश ्ये
आंतरशा ीय अ यासाचा ीकोन – आधुिनक ीकोनात िस ा ंताची मा ंडणी
करताना इतर सामािजक शा ा ंचा आधार घ ेतला जाऊ लागला . गिणती स ं याशा ीय
मापन प ती , समाजशा , मानसशा , मानसशा मनोिवक ृती शा इितहास इ .
िवषया ार े िविभ न प तीचा िवकास क न रा यशा िवषयाच े अ यास िव यापक
केले. हणून या ीकोनात आ ंतरशा ीय िकंवा आ ंतरिव ाशािखय अ यास प तीला
मह व आल े. munotes.in
Page 14
14
५) य ाथ वाद – ऑग ट कॉ त या ंनी आध ुिनक राजक य िस ा ंतात तािक क
य ाथ वादाचा वापर क ेला. यां या मत े, सव य व सम ूहानी या ाथ वादाचा
वापर क ेला. यां या मत े सव काळात य समाज आिण िवचार या ित ह ची गती होत
असत े. या ट या पैक शेवटचा ट पा व ै ािनक प तीचा असतो . या िवचाराच े मु य स ू
असे आहे क िव ानाची अ यास प दतीच एकम ेव अ यास प दती आह े. तीच वाप न
ान िमळवता य ेते.
६) तुलना मक ीकोन – या ार े आध ुिनक ीकोनात िविवध द ेशां या राजक य
यव था राजक य ,राजक य यव था प प ती घटना शासन काय कारी कायद ेिवषयक
व यायिवभाग अशा िविवध घटका ंचा अ यासही त ुलना मक प तीन े केला जाऊ
लागला . या तुलना मक अ यास प तीम ुळे दुल ि त असणा -या ितस -या जगाकड ेही ल
दे यात य ेऊ लागल े. यातून तुलना मक राजकारण ह नवीन िवषय उदयास आला .
हणून राजिकय िस ा ंता या ीन े तुलना म क ीन े समकालीन ीकोनात मह वाचा
समाजाला जाऊ लागला .
१.६ सारांश -
राजक य िस ा ंता या अ यासात आपण राजक य िस ा ंताचा अथ
या या , या या व प या ी व याचबरोबर राजक य िस ा ंता या पार ंपा रक व
समकालीन ि कोनाची आव यकता अस ून यािश वाय राजक य यवहार व यास ंबंिधत
िनमा ण होणा -या ा ंची आपणास उकल होणार नाही .
१.७ -
१) राजक य िस ा ंत हणज े काय याचे व प प करा .
२) राजक य िस ा ंताचा अथ सांगून या ी प करा .
३) राजक य िस ा ंताची व ैिश ्ये िलहा .
४) राजक य िस ा ंताचा पार ंपा रक ीकोनाची मािहती िलहा .
५) राजक य आध ुिनक ीकोन प करा .
munotes.in
Page 15
15२.१
रा य, नागरी समाज व बाजार पेठ
रा य - संक पना व घटक
घटक रचना
२.१.१ तावना
२.१.२ रा याचा अथ
२.१.३ रा याची या या
२.१.४ रा
२.१.१ तावना
'रा य' ही रा यशा ातील म यवत क पना आह े. आधुिनक काळात तर
रा य ही एक न ैसिग क वैि क व आव यक शि शाली स ं था या पात अि त वात
आहे. रा या चा अथ अनेक राजक य िवचारव ंतांनी प क ेले आहे. आप यातील क ुटुंब
सं था, समाज स ं था तशीच ही रा य स ं था आह े. पण रा य स ं था ही सव च स ं था
आहे. समाज य व थेतील ही िशखर स ं था मानली जात े. रा याचा िवकास ही ि या
संथगतीन े अनेक वष पासून चाल ू आहे.
२.१.२ रा याचा अथ
ाचीन काळात रा य व समाज या दोन स ं था म य े भेद कर यात य ेत नस े. परंतु
रा य व समाज ह े एक नाहीत . मनु याचे राजक य जीवन ह े यां या समाजजीवनाच े एक
अंग आह े.
रा याचा अथ िकंवा या या ही अन ेक राजक य िवचारव ंतांनी आप या
िवचारात ून मा ंड या आह ेत. अँ र टा ँटल या ीक राजक य िवचारव ंतांने केलेली
रा याची या या प ुढील माण े -
२.१.३ रा याची या या -
१) अँ र टा ँटल - " सुखी , वयंपूण जीवन जग यासाठी रा य अि त वात आल े
आिण यासाठीच रा य अि त वात राहणार आह े. सुखी जीवनासाठी असल ेला अन ेक munotes.in
Page 16
16खेड्यांचा आिण कुटुंबाचा सम ुह हणज े रा य होय . "या या य ेतून अँ र टॉटलन े
मह वा या दोन म ु ावर काश टाकला आह े. एक हणज े रा य ह े नैसिग क आह े, व
दुसरे हणज े रा य ही आव यक स ं था आह े.
२) मँकेवली - हा राजक य िवचारव ंत हणतो क ,
"लोकांवर िनय ं ण ठ ेव यासाठी िनमा ण झाल ेली राजक य स ंघटना हणज े
रा य होय ."
३) जम न िवचारव ंत लंट ी या मत े, " िनि त भ ू देशावर राजक य ीन े संघिटत
झालेले लोक हणज े रा य होय ."
४) ा यापक गाड नर या मत े, " रा य हणज े कमी अिधक लोका ंचा सम ूह ,जो िनि त
भू देशावर राहतो ,बा िनय ं णापास ून वत ं असतो िजथ े संघिटत सरकार आह े अशा
लोकां या सम ूहाला रा य हणता य ेईल."
५) हेराँ ड ला क हणतात , " शासन आिण लोक या ं यात िवभाजन झाल ेला,
िविश भ ू देशावर राहणारा आिण सव सं थांवर सव चता थािपत करणारा गट
हणज े रा य होय ."
रा या या िवकासातील मह वा चे ट पे पुढील माण े जाणवता त:-
१) टोळीच े रा य :- आिदमानव िशकारी या शोधात रानावनात िह ंडत असत . ते हा
आ म स ंर णासाठी त े टोळी क न राहत असत . वयाने, अनुभवान े, परा मान े े
असणा या य ची टोळी मुख हण ून िनवड क ेली जात अस े. कालांतराने टोळी
मुखपद ह े वंशपरंपरागत झाल े असाव े. इतर टो या ंपासून आप या लो कांचे संर ण
करणे आिण अ ंतग त शांतता राखण े ही टोळी मुखाची मह वाची जबाबदारी अस े.
२) ीक नगर रा य :- ॲ र टॉटल या "द पॉिलिट स "या ंथात १५८ नगर रा या ंचा
उ लेख आढळतो .युरोप ख ंडातील ीस द ेशांत टो या ंनी आपली नगर रा य े थािपत
केली असावी . ही नगर रा य भ ू देश आिण लोकस ं येने लहान होती . तेथे य
लोकशाही अि त वात होती . पुढे मॅिसडोिनया या बळ स ेपुढे ही नगर रा य े नामश ेष
झाली असावी .
३) रोमन नगर रा य :- रोम या न ेतृ वाखाली इटलीमधील नगर रा य स ंघिटत झाली .
यां या साम य शाली सै याने जुिलयस सीझर सार या स ेनानी या आिधप याखाली
िव यापी रोमन सा ा य थािपत क ेले. परंतु पुढे पाच या शतका या स ुमारास
अंतग त कलहाम ुळे रोमन सा ा य लयास ग ेले.
munotes.in
Page 17
17४) सरंजामशाही रा य :- नंतर रोमन सा ा या या िवनाशा न ंतर सर ंजामशाही
प तीची रा य अि त वात आली . रोमन सा ा यान े रोमन स ाट यान े म ांडिलक
रा या ंना स ा व अिधकार िदल े ह ोते. या मा ंडिलक रा यान े आप या द ेशाचे लहान
लहान िवभाग तयार क ेले. या िवभागा या म ुखाला सर ंजामदार अस े हणत . हे
सरंजामदार आपाप या राजक य स ा गाजव ू लागले. म यवत स ा कमक ुवत
झा याम ुळे पुढे रा या ंना िव किळतपणा आला .
या सव या या व न रा याचा अथ प होतो आिण या या या रा या या
अंगावर काश टाकतात .
रा याच े घटक -
रा याच े मुख चार घटक आह ेत .या घटका ंिशवाय रा य अि त वात य ेऊ
शकत नाही . ते घटक हणज े १) लोकस ं या २) भू देश ३) शासनस ं था व
४) साव भौम स ा होय .
१) लोकस ं या -
रा य ही एक मानवी स ं था आह े. यामुळे लोकस ं या या घटका िशवाय
रा याची क पना करता य ेत नाही .रा या ं या लोकस ं या या घटकाचा िवचार करताना
दोन म ु े ल ात घ ेणे आव यक आह े. लोकस ं येचा आकार व लोका ंची पा ता िकंवा
दजा . लोकस ं या हणज े रा यात िकती लोक राहतात असा होतो.
अ) लोकस ं या िकती असावी ...
रा याची लोकस ं या िकती असावी यािवषयी राजक य िवचारव ंतांनी
आपली मत े मांडली आह ेत . लेटो या िवचारव ंता या मत े रा याची लोकस ं या पाच
हजार असावी तर अ ँ र टा ँटल या मत े रा याची लोकस ं या इतक कमी असावी क
रा यावर िनय ं ण ठ ेवणे सोपे होईल आिण एवढ े जा त स ु ा नसावी क , यां या गरजा
यांना पूण कर यासाठी परावल ंबी रहाव े लागेल. रा य वावल ंबी असाव े. आज या
काळात रा याची लोकस ं या िकती असावी ह े सांगणे वा तववादी होणार नाही . कारण
भारत व चीन यासारख े अित लोकस ं येची सम या असल ेली रा यही अि त वात
आहेत तर कमी लोकस ं या असल ेले छोटे देशही स ुरि त जीवन जगत आह ेत. उदा.
हँिटकन िसटी , मो या को यासारखी कभी लोकस ं येची सम या असल ेले देशही
अि त वात आह ेत. यामुळे रा याची लोकस ं या िकती अ सावी ह े या द ेशावर अवल ंबून
आहे.
ब) लोका ंचा दजा ...
रा या साठी प ुढचा मह वाचा म ु ा हणज े रा यात असल े या लोका ंचा दजा
.लोक कशा दजा चे आहेत . यो यता कशा कारची आह े. रा याती ल लोक उ साही व
प र म करणार े, नैितक िवकास झाल ेले असतील तर त े रा य एक गितशील रा य munotes.in
Page 18
18 हणून उदयाला य ेते. उदाहरणाथ जपान या रा ाचा द ुस या महाय ु ानंतर पूण िवनाश
झाला होता . परंतु तेथील लोका ंमुळे लोकातील क ाळ ू, िचकाटी व ामािणक -मेहनती
वृ ीमुळे आ ज प ु हा तो द ेश िवकिसत द ेश हण ून ओळखला जातो . तसेच इ ाएल
देशाचे सु दा तस ेच उदाहरण द ेता येते. इं लंड अम े रका रा या ंम ये लोका ं या राजक य
जाग कत ेमुळे येथील राजक य यव था यश वी हण ून उदयाला आली आह े.
२) भू देश (िनि त भ ू देश)
भू देश िकंवा जमीन द ुसरे हणज े रा याचा दूसरा मह वाचा घटक . भू देश
सलग असावा िवभागल ेला भू देश याम य े एकत ेची भावना िनमा ण होण े कठीण असत े.
उदाहरणाथ पूव पािक तान पि म पािक तान या ं याम य े एकत ेची भावना कधी िनमा ण
होऊ शकली नाही या मुळे ब ांगलाद ेश या नवीन रा याची , देशाची िनिम ती झाली .
थोड यात एखा ा रा याचा भ ू देश सलग असण े मह वाच े आहे.
अ) रा या ची थलाक ृित :-
यात रा याची जमीन , पाणी व आकाश समाव ेश होतो . उदाहरणाथ
समु िकना या पासून तीन मैला पय तचा सम ु ाचा भाग हा या रा याचा असतो . तीन
मैल नंतरचा सम ु आ ंतररा ीय े हण ून घोिषत क ेलेला असतो . याचा उप योग
जगातील कोणताही द ेश क शकतो . या रा या या भ ू देशावरच े आकाश यावरही या
रा याचा ह क असतो .
ब) रा या चा भू देश िकती असावा ?
या बा बतीम य े मतभ ेद आह ेत. अथा तच मोठा भ ू देश लाभल ेले रा य अस ेल
तर या रा याला मह वाच े थान ा होत े. शा ीय आिण ता ंि क गतीम ुळे आज मोठा
भू देश यावत िनय ं ण ठ ेवणे, शासन करण े, कोण याही रा याला सोप े झाल े आहे.
जेवढा रा याचा भ ू देश लहान अस ेल अशा रा याला मोठा रा या ंकडून आ मणाची
सतत भीती असत े. परंतु लहान भ ू देश असल े या रा यात व रत व चा ंगले शासन
िनमा ण करता य ेते . जन एकत ेची भावना िवकिसत करण े सहजश य होते. परंतु अशी
छोटी रा य े संर णा या ीन े यो य नाहीत . मांक तीन शासन स ं था रा याचा हा
मह वाचा घटक आह े रा य व शासन ह े दो ही श द ब याच व ेळा एकाच अथा ने
वापर यात य ेतात पर ंतु शासन स ं था ही एक रा याची रा य चालव याची य ं णा आह े.
यं णे िशवा य रा य आपल े क ाय क शकत नाही . शासन स ं था ही रा याची य
मूत व पातील बाब आह े. अ यथा रा य ही आपली अम ूत संक पना आह े.
क) कोण याही रा यात िनि त भ ू देश असण े आव यक आह े. ित यावर त े आपली
सव च स ा थािपत क शकतील . यािशवाय िनि त भ ू देश याम ुळे या िविश
भू देशात िवषयी लोका ं या मना त ेमाची, एकतेची व आदराची भावना िवकिसत होत
असत े. हणज ेच रा यासाठी िनि त भ ू देश असावा लागतो . भटकणा या लोक munotes.in
Page 19
19समुदायाच े रा य थािपत होऊ शकत नाही . भू देश िकंवा जमीन ही आव यक बाब
आहे.
ड) दुसरे हणज े रा याचा भ ू देश सलग असावा . िवभागल ेला भू देश याम य े एकत ेची
भावना िनमा ण होण े कठीण असत े. उदाहरणाथ पूव पािक तान व पि म पािक तान
यां याम य े एकत ेची भावना कधी िनमा ण होऊ शकली नाही . यामुळे १९७१ साली
बांगलाद ेश या नवीन रा याची (भारतीय ल करा या मदतीन े) िनिम ती झाली .
थोड यात एखा ा रा याचा भ ू देश सलग असण े मह वाच े आ हे. शासन व िनय ं ण
ठेव यासाठी स ु ा सलग भ ू देश उपय ु ठरतो .
इ) रा या या भ ू देशात रा याची जमीन , पाणी याचाही समाव ेश होतो .देशातील भ ूमी
िपकाऊ , चांगली व कसदार अस यास पीक उ र व म ुबलक य ेते. का याभोर र ंगाची
माती उ र तीची मानली जात े. तसेच पाणी चा ंगले, िप या या साठी उपय ु हव े.
पा याची ग ुणव ा पीक व सजीवा ं या साठी उ म हवी . ारयु पाणी कमी ितच े
मानल े जाते. रा यातील पाणी व समु िकना या पासून तीन म ैलापय तचे पाणी , पय तचा
समु ाचा भाग हा या रा याचा असतो . तीन म ैला न ंतरचा सम ु आ ंतररा ीय े
हणून घोिषत क ेलेला असतो . याचा उपयोग जगातील कोणताही द ेश क शकतो . या
रा या या भ ू देशावर च े आकाश यावरही या रा याचा ह क असतो .
रा या चा भू देश िकती असावा या बाबतीम य े मतभ ेद आहेत . अथा तच मोठा
भू देशाचे रा य अस ेल तर या रा याला मह वाच े थान ा होत े. शा ीय आिण
तांि क गतीम ुळे आज मोठा भ ू देशावत िनय ं ण ठ ेवणे शासन करण े कोण याही
रा याला सोप े झाल े आहे. जेवढा रा याचा भ ू देश लहान अस ेल अशा रा याला मोठा
रा या ंकडून आ मणाची सतत भीती असत े. परंतु लहान भ ू देश असल े या रा यात
व रत व चा ंगले शासन िनमा ण करता य ेते जन एकत ेची भावना िवकिसत करण े
सहजश य होते. परंतु अशी छोटी रा य े संर णा या ीन े यो य नाहीत .
३) शासन स ं था - शासनस ं था रा या चा हा मह वाचा घटक आह े. रा य व शासन
हे दो ही श द ब याच व ेळा एकाच अथा ने वापर यात य ेतात .परंतु शासन स ं था ही एक
रा याची रा य चालव याची म ूत यं णा आह े. या यं णेिशवाय रा य आपल े काय क
शकत नाही . शासन स ं था ही रा याची य म ूत व पातील बाब आह े.
शासन स ं था रा या या मह वा या घटका ंपैक एक घटक आह े .िनि त
भू देशावर लोक कायमच े अि त व क न राहतात . परंतु शासनस ं था नस यान े याला
रा याच े व प य ेत नाही . रा य िनमा ण हो यासाठी जनत ेम ये संघटन,
समाज यव था िनमा ण करणारी य ं णा हणज ेच सरकार आव यक असत े. शासन
सं था हणज े रा या या वतीन े काम करणारी रा याची काय करणारी य ं णा होय
.रा याच े अि त व शासन स ं थे या पान े आप याला जाणवत असत े. शासना म ये munotes.in
Page 20
20कायद ेमंडळ, काय कारीम ंडळ, यायम ंडळ, सनदी अिधकारी ल करी व पोलीस य ं णा
या बाब चा शासन स ं थेम ये समाव ेश होतो . शासनस ं थेचे १) संसदीय ,२) अ य ी य
वगैरे असे कार असतात . देश, रा यघटना व जनत े या अप े ा या माण े शासन
सं थेचा कार अि त वात य ेतो .
शासन स ं था िक ंवा सरकारची भ ूिमका :-
कायदे मंडळाने तयार क ेले या योजना , धोरणे, काय म या ंचीआखणी क न
या धोरणा ंची अंमलबजावणी कर याची जबाबदारी शासन स ं थेवर असत े. शासनस ं था
पूण शि िनशी आपल े काय करत असत े. तसेच रा यात सू यव था , शांतता थािपत
करणे हे शासन स ं थेचे आ काय आ हे. काय ा ची अ ंमलबजावणी करत असताना
एखा ा य गट िक ंवा संघटना ंनी कायदा भ ंग के यास या ंना दंड कर याचा िक ंवा
शासन कर या ची जबाबदारी सरकारची आह े. एखाद े सरकार घटना मक जबाबदारी
यवि थत व व ेळेत पूण करीत नस ेल तर अशा सरकारला ितकार िक ंवा िवरोध
कर याचा अिधकार कोण याही नाग रकाला ा आह े.
शासन स ं था द ेशांतग त काया बरोबरच द ेशाबाह ेरील काय करीत असत े.
आंतररा ीय े ात म ै ी करार स ंगानुसार क न आ ंतररा ीय स ंघष कमी कर याचे
काय शासनाकड ून होत असत े. आंतररा ीय े ात आप या द ेशाची ित ा व मह व
वाढिव याच े काय नेहमीच क ेले जाते. थोड यात रा यातील लोका ंचा सवा िगण िवकास
व क याण कर याची भ ूिमका शासन स ं थेकडून होत असत े. नाग रका ंचे संर ण व
संवध न कर या साठी शासन स ं था आव यक ठरत े. अशा रीतीन े शासनस ं था हा घटक
रा य िनमा ण हो यासाठी पोषक आह े .
४) साव भौम व :-
साव भौम व हा घटक प ूण रा याक रता मह वाचा आह े. साव भौम वा िशवाय
आधुिनक रा याची क पना करता य ेत नाही . साव भौम व साधारणतः दोन कारच े
असत े अ) अंतग त साव भौम व ब ) बा साव भौम व , साव भौम व हणज े या रा यात
वतः या रा या स ंबंधीचे देशाअंतग त व द ेशासंबंधी जागितक तरावरील िनण य
घे याची मता िक ंवा स ा असण े हणज े साव भौम व होय . साव भौम व या स ंक पन ेत
संबंिध अिधक प ता आपणास प ुढील उदाहरणाव न य ेऊ शकत े. भारत हा द ेश १५
ऑग ट १९४७ पूव साव भौम न हता पण १५ ऑग ट १९४७ या म यरा ी पास ून
भारत हा द ेश अंतग त व बा व पात साव मत बनला आह े.
याच माण े भारता या वात ं यानंतर भारतान े आप या द ेशांतग त यवहारात
वतः या कायद ेमंडळा या अिधकाराचा प ूण वापर क न द ेशांतग त यव था िवकिसत
केली. याम य े कोण याही परक य द ेशा या न े याला िक ंवा स ेला या अ ंतग त
यवहारा ंम ये ढवळाढवळ क िदली नाही . तसेच भारतान े वतः च े पररा धोरण
ठरिवताना आिण िवद ेश यवहार करीत असताना द ेशा या स ंसदेला म न िनण य munotes.in
Page 21
21घेतले. हणज ेच भारत हा द ेश अंतग त व बा ्या साव भौम आह े हे िनदश नास य ेते.
यासंबंधी मह वाच े उदाहरण हणज े आंतररा ीय तरावर अ व िनिम ती व सार
याबाबतीत ज े धोरण अम े रके या मा यमात ून बनिव यात आल े. या करारावर भारतान े
वा री क ेली नाही . जर अम े रकेने या करारावर वा री क ेली तरच भारत हा द ेश या
करारावर वा री क शकतो . अशा प तीची कडक, वािभमानी व साव भौम व िस
करणारी भ ूिमका भारतान े घेतली.
भारतातील कायद े मंडळ िक ंवा स ाधारी प , नेते जरी आपणास साव भौम
वाटत असल े त र ी अ ंितमतः रा याची साव भौम स ा ही जनत ेकडे असत े. कारण
जनताच मतदाना या मा यमात ून कायद े मंडळातील सद य व स ाधारी प य
िकंवा अ य िनधा रत करीत असतात . याच माण े साव भौम स ेवर ती रा यघटना
था पर ंपरा ढी या ंचेही िनय ं ण जाणवत े. याचबरोबर बा साव भौम वा वर
आंतररा ीय राजकारणाचा , आंतररा ीय स ंघटना व आ ंतररा ीय करार या ंचाही
भाव अस ू शकतो .अशा कार े रा या या मह वा या घटका ंिवषयी आपण मािहती
घेतली.
अशा कार े रा य या स ंक पन े या अ ंतग त लोकस ं या, भू देश, शासन
सं था व साव भौम व ह े चार घटक मह वप ूण आहेत.
२.१.४ रा :-
रा हणज े काय ? रा हा श द इ ं जी मधील न ेशन ा श दाच े मराठी
पांतर आहे. इं जी मधील न ेशन हा श द , नेशीओ, ा श दापास ून तयार झाला आह े.
नेशीओ या श दाचा अथ ज म िक ंवा वंश असा होतो . याचा अथ असा क रा
संक पन ेचा संबंध वंशाशी व ज माशी असतो . रा स ंक पन ेचा अथ प कर यासाठी
काही या या अ यासण े गरजेचे आहे.
रा िनमा ण हो यासाठी एकत ेची भावना िक ंवा रा ीय वाची भावना लोका ंम ये
िनमा ण हो याची गरज असत े. हणज ेच रा ीयता या घटकाची रा िनमा ण हो यासाठी
आव यकता असत े. रा ीयता हणज े एकत ेची भावना या भावन ेमुळे लोक आप या
देशासाठी बलीदान करायला तयार असतात . आप या द ेशावर ज मभ ूमी वर अ य ंत ेम
करतात .
अशा या रा ाची या या :
काही िवचारव ंतां या १) मते," जे हा एखादा लोकसम ुदाय वतःला रा हण ून
संबोधतो त े हा याच े रा बनत े".
रा या स ंक पन ेची या या
munotes.in
Page 22
22२) ा. हा ज या िवचारव ंतां या मत े," जे हा रा वादा या भावन ेने लोका ंम ये राजक य
एकता िनमा ण होत े आिण या ंना साव भौम स ा ा होत े ते हा रा िनमा ण होत े ."
३) लॉड ाईस या िवचारव ंतां या मत े," राजक य स ंघाम य े संघिटत क न वत ं
झालेले अगर वत ं होऊ इि छणार े रा हणज े रा होय ."
थोड यात वरील या यान व न अस े प होत े क , रा िनमा ण हो यासाठी
एकतेची भावना आव यक असत े . रा ीय आिण रा ीय व या रा ीय स ंक पन ेशी
संबंिधत स ं ा आह ेत. एकूणच एकत ेची भावना असल ेला समाज आिण एक वाची भावना
हणज े रा होय .
रा िनिम तीची ि या घडवणार े घटक हणज ेच रा ाच े आधारभ ूत घटक :-
१) समान भ ू देश:-
एकाच द ेशावर बराच काळ वा त य क े यामुळे तेथील लोका ंम ये
आ मीयत ेची भावना िनमा ण होत े. एकसंघ उप द ेशामुळे समाजातील वा ंिशक, धािम क
भािषक भेद बाज ूला सारल े जातात . आिण लोका ंना आप या द ेशा िवषयी ेमाची भावना
िनमा ण होत े. आप या मात ृभूमी या स ंर णाथ आ मसमप ण कर यास लोक तयार होता .
भू देशा िशवाय रा ही स ंक पनाच उभी करता य ेत नाही . यातही सलग भ ू देश
अस यास एकत ेची भावना िनमा ण हो यास मदतच होत े. याउलट ख ंिडत भ ू देश
अस यास िविवध भागातील लोका ंम ये व त ं अि त वाची भावना वाढीस ला गते.
उदाहरणाथ पूव पािक तान आिण पि म पािक तान या ं याम य े अंतर अस याम ुळे
दो ह म य े समान िहतस ंबंध आिण एकता िनमा ण झाली नाही . प रणामतः प ूव
पािक तानच े बांगलाद ेश हे वतं रा उदयास आल े. अथा त सलग भ ू देश हा एकम ेव
घटक नाही . रा ीय वा ची भावना िनमा ण हो यासाठी सहा यक ठरणारा आणखी एक
घटक आह े.
२) धािम क एकता :-
समाजाला स ंघिटत कर याच े काय धम जा त खरत ेने करतो . एकाच
धमा तील लोका ंम ये ई री क पना , उपासनाप ती , था-परंपरा व धािम क त व ान
याबाबतीत एकता असत े. यामुळे एकच धम असल े या लोका ंम ये भाविनक ऐ य
िनमा ण होत े. उदाहरणाथ युरोपात ार ंभी रा वादा या िनिम तीस ि न धम ेरक
ठरला.
अथा त एकत ेची भावना िनमा ण हो यास धम हा घटक सहा य करीत अस या
तरी धम हा एक एकम ेव घटक नाही .
उदाहरणाथ भारता त िविवध धमा चे लोक अस ूनही लोका ंम ये एकत ेची भावना
आहे. तसेच िविवध धम या ंम ये एकत ेची भावना िनमा ण हो या या ीन े भारतान े
धम िनरपे रा याचा ि वकार क ेला आह े.
munotes.in
Page 23
23रा ीय वाची भावना :- रा ीय वाची भावना िनिम तीम य े समान भाषा समान धम
समान इितहास समान स ं कृती समान भ ू देश समान आिथ क िहतस ंबंध समान
राजक य यव था आिण द ेशातील जनत ेची ती इ छा हणज े एक वा स ंबंधीची इ छा
असे िविवध घटक रा ीय रा ीय वाची भावना िनिम तीस मदत करतात . अशा कार े
वरील घटक रा ीय वा या भावना िवकासामधी ल मह वाची साधन े आहेत. लोकांम ये
रा ीय वाची भावना िनमा ण झाली क रा िनमा ण होत े. उदाहरणाथ वात ं यपूव
काळात लोकमा य िटळक , अगरकर , परांजपे, आचाय अ े वगैरे य ांनी आप या
वृ प ा ंतून लेखन क न लोका ंम ये रा वादाची भावना िनमा ण केली. जनतेत िह
भावना िनमा ण झा यान ंतर वात ं य चळवळीला व ेग आला व िदशा िमळाली आिण १५
ऑग ट १९४७ ला भारताला साव भौम व रा य ा झाल े.
रा ाच े बदलत े ि कोन :-
रा ीय स ंक पना आपण समज ून घे याचा य न क ेला. रा ीय घटका ंम ये
एक भाषा , वंश, जात, सं कृती, इितहास , समान द ुःख - सुख वग ैरे िवषय अ ंतभू त
आहेत. परंतु एकिवसा या शतकाम य े वरील कारच े घटक रा या स ंक पन ेम ये
असलीच पािहज े असे रािहल ेले नाही. उदाहरणाथ भारताम य े िविवध धम , ांत, भाषा,
सं कृती, वंश अशा व ेगवेग या का र या लोकस ं कृती अस ूनही भारताम य े एक
रा ीय वाची भावना वाढीस लागत आह े. दहशतवादा या िव , पािक तान या
कुरापती िव , अमे रकेची दादािगरी िव , बांगलाद ेश या घ ुसखोरा ं िव ,चीन या
सा ा यवादाला िवरोध तस ेच मानवी ह क स ंर णासाठी स ंपूण भारतीय जनमानस एक
होताना िदसत े. िद लीमधील िनभ या बला कार करण , पया वरणवादी िचपको
आंदोलन , अ णा हजार े यांचे ाचार िवरोधातील आ ंदोलन व स या या काळातील
कोरोना िवरोधातील भारत सरकारचा लढा अशा स ंगांम ये संपूण भारतीय जनता एक
रा हण ून या व ेगवेग या चळवळीम य े तसेच भारत सरकार या मोिहम ेम ये " एक द ेश
- एक रा " या भावन ेने एक प झाल ेले िदसतात .
munotes.in
Page 24
24
२.२
नागरी समाज व बाजार
घटक रचना
२.२.१ तावना
२.२.२ संक पना
२.२.३ नागरी समाजाच े व प
२.२.४ नागरी समाज उ ाची कारण े
२.२.५ नागरी समाजाची भ ूिमका
२.२.६ बाजार
२.२.१ तावना
नागरी समाज (समुदाय) ही स ंक पना िवसा या शतका या उ राधा त
सामािजक शा ा या अ ययनात यापक माणात अ यासली जाणारी आह े. सतरा या
शतकातील जॉन लॉक या ि िटश िवचारव ंताने, समाजान े रा याच े िवभाग िवशद
कर यासाठी व समाजाच े े व थािपत कर यासाठी "नागरी समाज ", समुदाय या
संक पन ेचा उपयोग क ेला आह े असे आप या राजक य िवव ेचनाम य े सांिगतल े आहे.
नागरी सम ुदायाला स ुसं कृत सम ुदाय अस ेही हटल े जाते कारण , असा सम ुदाय
शोषण म ु , समाज िध ीत यि वातं याची जोपासना करणारा असतो . िनण य
ि य ेत नाग रका ंचा समाव ेश िकंवा सहभागाची समानस ंधी असत े .या संक पन ेचे मूत
व प हणज े िबगर शासक य स ं था हणज े एन.जी.ओ. (अशासक य स ंघटना) िकंवा
वंसेवी स ं था .या स ं था थािनक , रा ीय व जागितक पातळीव र समाजोपयोगी
उप म राबवतात .
शासक य उप मा ंना समा ंतर आिण प ूरक अस े नागरी समाजाच े उप म
असतात .क याणकारी उप मात िवश ेषतः िश ण आिण आरो य े ात याचा
काय भाग उ रो र िव ता रत होतो आहे. पया वरण स ंवध न, दुब ल समाज घटका ं या
अिधकारा ंसाठी, शासक य यवहारात पारदश कता व उ रदािय व , ाचारास िवरोध
या े ात भारतात अशा कार या स ंघटना ि याशील असल े या िदस ून येतात. munotes.in
Page 25
25
१९७० या शतकापास ून भारतात या ं या काय भागात शासक य वीक ृती
िमळाली आह े. िवशेषता: ामीण िवकासाच े शासक य उप म राबिव यास या ंचा
सहभाग असावा आिण शासनाशी यान े सहकाय कराव े अशी भ ूिमका सरकारन े
वीकारली आह े.
२.२.२ नागरी समाज स ंक पना
नागरी समाजाची स ंक पना तशी बरीच ज ुनी आह े. गरजेनुसार नागरी समाज
िवकिसत झाला आह े. िविवध िठकाणी व पातळीवर काम कर णाया अशासक य स ंघटना ,
सं था िविवध कार या सम या सोडव यासाठी उ या रािहल े या सामािजक
चळवळ नी वतः च े असे वेगळे थान िनमा ण केले आहे.
स या रा य , रा ीय व आ ंतररा ीय पातळीवरील राजकारणात या
संक पना ंची न यान े चचा सु झाली आह े. अनेक राजक य िवचारव ंतांनी या स ंक पन ेचा
संदभ घेऊन आप या स ै ांितक म ंडणीचा िवकास क ेला आह े.
जाँन लाँक या िवचारव ंतां या मत े, " नागरी व राजक य समाज हा एकच
असतो . नागरी समाजा म य ेच रा य स ं था िनमा ण होऊ शकत े. नागरी समाजात
िश त , सुर ा व सु यव था या बाबी श य आह े. "
जम न िवचारव ंत हेगेल यां या मत े," रा य व नागरी समाज या दोन व ेगवेग या
कार या वत ं सं था आह ेत, नागरी समाज ही क ुटुंब सं था व रा य स ं था या ं या
मधील अव था आह े. रा य ही सव च सामािजक स ं था आह े . "
२.२.३ नागरी समाजाच े व प
१) नागरी समाज काय ावर आधा रत अस यान े याम य े सहमतीला जा त मह व
असत े. नागरी समाज हणज ेच समान उि ा ीसाठीच े मु संघटन होय . तसेच याच े
सद य व सहमतीन ेच वीकारल ेले असत े. श न े न हे.
२) नागरी समाज या यव थ ेचा राजक य यव था व राजकारण या ं याशी थ ेट संबंध
नसतो . राजक य ि या - ि या पास ून हे वेगळे असत े.
३) नागरी समाजाच े े बाजार पेठे पासून अिल आह े. बाजार पेठे म ये नफा िमळवण े हे
सव व उि असत े. परंतु नागरी समाजातील घटक फ फायदा ह े उि डो यासमोर
ठेवून काम न करता जनस ेवा, समाजाचा िवकास ह े ही उि असत े. munotes.in
Page 26
26४) नागरी समाज यव था लोकशाही त वा ंना मा यता द ेते. तसेच लोकशाही
यव थ ेिव असणा या ि या - ि या , यव था या ंना िवरोध करत े. (उदा. देशांतग त
असल ेली बंडखोरी , दहशतवाद , गु हेगारी व ृ ी व कृती)
२.२.४ नागरी समाजा या उदयाची कारण े
वैि क पातळीवरील जनत ेने मानवाशी िनगिडत असल े या िविवध
संबंिधत द ेश जात या पलीकड े जाऊन एकि त आवाज उठिव याचा य न न ेहमीच
केला आह े या प तीन ेच जागितक तरावरील नागरी समाजा या उदयायाला कारणीभ ूत
घटक बनल े आहेत.
उदाहरणाथ :-
अ) मानवी ह काबाबत उठल ेला जागितक आवाज .
ब) लोकशाही समथ नाथ वैि क पातळीवर झाल ेले िवचारम ंथन व आ ंदोलन े.
क) दहशतवाद िवरोधी उठल ेले आवाज , जगा या कानाकोप या तून झाल ेला उठाव .
१) रा ीय पातळीवर नागरी समाजाची स ंक पना प ु हा न याने म ांड यात आली .
शांतता आिण मानवी ह क ह े जागितक िवषय अस यान े या िवषयावर आधा रत नागरी
संघटना ंना जागितक व प ा झाल े. शीत य ु संप यान ंतर स ं मण अव थ ेत
असल े या नागरी समाजाची आिथ क आिण राजक य प ुनर चने या काया त मह वाची
भूिमका होती . हे संघटन यो य िदशा दाखव ेल असा िव ास जनत ेला आह े.
२) िदवस िदवस रा याच े व प बदलत आह े. क याणकारी रा याची जागा
नवउदारमतवादी रा यान े घेतलेली आह े. याचा प रणाम हणज े िवकिसत जगात
नाग रका ंचे क याणकारी काय म िहराव ून घे यात आल े. यांना िमळणा या सवल ती
आिण अन ुदाने बंद झाली . िवकसनशील द ेशांम ये नवउदारमतवादी धोरणाम ुळे आिथ क
्या दुब ल घटका ंना असल ेले रा याच े संर ण न झाल े. यामुळे नागरी समाजान े
िविवध स ं था - संघटना ं या माफ त या घटका या िवकासासाठी प ुढाकार घ ेतला.
यातूनच नागरी समाजाचा उदय व िवकास होत ग ेला.
३) दर यान या कालख ंडात उ म आिण आदश शासनाची स ंक पना हणज े सुशासन
ही मा ंडली जाऊ लागली . या स ंक पन े या चच मुळे नाग रका ंना सरकारी स ं थां या
मया दांची जाणीव झाली . सरकारी स ेवां या काय मत ेब ल आिण यो यत ेब ल
लोकां या मना त शंका िनमा ण झाली . यामुळे सरकारी स ेवे िव दाद माग यासाठी
जनता स ंघिटत होऊ लागली . शासना या काया तील सहभागाम ुळे शासनातील
पारदश कता व अिधका या ंची जबाबदारी वाढीस लागली या मा यमात ून नागरी समाजाचा
न यान े िवकास होत आह े.
२.२.५ नागरी समाजाची भ ूिमका
munotes.in
Page 27
27समकालीन समाजात नागरी समाजाचा काय भाग िदवस िदवस वाढताना िदसत
आहे. जगातील य ेक देशातील सरकार व याची य ं णा जनत े या उ ंचावल े या आशा -
आका ं ा पूण कर यात कमी पडत आह े. सरकारी य ं णे या काही मया दा सु ा आह ेत.
सरकारन े कोणतीही िवचारसरणी वीका रलेली असली तरी स या या जाग ृत जनत े या
अपे ा पूण करण े व नाग रका ंना उ च ती या स ुिवधा द ेणे हे कोण याही तरावरील
शासक य य ं णे या क े या बाह ेरील िवषय होत आह े. यामुळेच जाग ृत समाज एकि त
येऊन आपल े आप या पातळीवर आपणच सोडवाव ेत या भ ूिमका घेत आह े. यातूनच
नागरी समाजाचा उदय , िवकास व काय भाग हणज ेच भूिमका िव तार या जात आह ेत.
१) लोकत ं ाचा िव तार :- समाजाम य े असे काही गट आह ेत क या ंना लोकशाही
यव थ ेत सु ा जम ेस धरल े जात नाही िक ंवा या ंचे मत िक ंवा भूिमका मा ंडता य ेत नाही ,
बजावता येत नाही असा गट नागरी समाजा या मा यमात ून आप या आचार व
िवचारा ंचा आिव कार करीत आह े. यातूनच लोकशाही या वाढीस हातभार लागत आह े.
जागितक तरावरील स ं थान या यवहारा ंम ये ही लोकशाही त वा ं या मा यमात ून
सुधारणा कर यासाठी नागरी सम ुदाय आ ंदोलन े करीत आह े. उदाहरणाथ युनो,
जागितक ब ँक व आ ंतररा ीय नाण ेिनधी वग ैरे.
२) िवकासासाठी पया यी यव था :- देशातील सरकार े व या ंची यं णा िवकासाच े सव
क प राबिव यात कमी पडताना िदसत आह े. गे या शतकात सामािजक याय ,
सा रता , समाजाच े राजक य समाजीकरण , िविवध ा ंची जाण अस े काही िवषय प ुढे
आले. समाजा या वाढ या आका ं ा या आधार े देशांतग त राजक य स ं था व या ं या
काय प ती मया िदत िदस ु लाग या . काळान ुसार काही िवषय हाताळण े, थाई क प
राबवण े आिण यासाठी जनजाग ृती करण े गरज ेचे ह ो ते . यानुसार िश णाचा सार,
आरो य स ुिवधा,पया वरण िवकास या े ाम य े शासक य काया या बरोबरच नागरी
समुदायांनी वतःला झोक ून िदल े व आरो य - िश ण या े ात िवकासाच े क प
िव तारत ग ेले. रा ीय व आ ंतररा ीय तरावर स ु ा पाणी , पया वरण, लोकशाहीकरण
अशा िवषया ंची मोठ्या माणात जनजाग ृती होऊन लोकसहभागा या मा यमात ून
िवकास क प साकारताह ेत. उदाहरणाथ पया वरणवादी नम दा बचाव आ ंदोलन , िचपको
आंदोलन , व ड सोशल फोरम , वसुंधरा प रषद व ीन सोसायटी वग ैरे.
३) माग दश काची भ ूिमका:- मानवी ह काच े उ ल ंघन, पया वरणाचा हास, पा याचा
अप यय , ि या व म ुलांचे शोषण अशा े ात थािनक द ेश व आ ंतररा ीय तरावरील
राजक य स ं थांना वय ंसेवी नागरी स ंघटना ंम ये सहभागी असल े या यािवषयी या
जाणकारा ंनी, नेतृ वाने माग दश काची भ ूिमका बजाव याच े िदसत े. यां या य ना मुळे
जागितक अथ कारण , राजकारण याम य ेही बदल होत आह े. बालमज ुरी या िव
ि या ं या शोषणा या िव अन ेक देशांमधून आवाज उठ याम ुळे कायद े िनमा ण होत munotes.in
Page 28
28आहेत. एच आय ही एड ्स बािधत णा ंना यो य वागण ूक व रा त दरात औषध े िमळावी
याक रता नागरी स ंघटना ंनी जगभर आवाज उठिवला . याचे नेतृ व ही माग दश का या
भूिमकेतून नागरी स ंघटन करीत आह ेत.
४) आव यक मािहतीचा चार व सार :- समाजातील जाग ृत व उ साही
वयंसेवकांनी समाजातील व ेगवेग या घटका ं या बोधनाची जबाबदारी घ ेत याच े
िदसत े. नागरी स ंघटना वत ं र या या बाबतीम य े काम करताना पाहायला िमळत े.
ीवादी चळवळी , पु ष म ु आ ंदोलन , मुलां या िश णाचा ह क , पया वरण,
पा याची बचत - वापर व म ृदुसंधारण अशा अन ेक िवषया ंवर जनजाग ृतीचे वेगवेग या
मा यमात ून िवषय हाताळल े जातात . अलीकड या सोशल मीिडया या मा यमात ून
नागरी स ंघटन पािहज े तसे जनमत तयार करताना िदसत े.
थोड यात य ेक े ात शासनाची जबाबदारी आह े. असे हण ून आता
चालणार नाही . याआधी या शतकाम य े या भ ूिमके या मा यमात ून काम झाल े. परंतु
लोकस ं या िव तार आिण समाजा या आशा -आका ं ा चा िवकास झा यान े केवळ
सरकारकड े पाह न िक ंवा बोट दाखव ून चालणार नाही . हणून वय ंपूण खेडी हे ज से
महा मा गा ंध चे व न होत े तसेच अलीकड या काळाम य े वयंपूण गृहिनमा ण सोसायटी
याची ही गरज बनली आह े. याच बरोबर थािनक शासन , रा य शासन , क शासन व
वैि क स ं था या सवा नीच जगा या समोरील ओळख ून मानवा या बरोबरच स ंपूण
सजीव स ृ ी यांचे जतन हाव े, िनसगा चा थायी िवकास हावा या ीन े अ यास क न
क प राबव याची गरज आह े . याम य े राजक य स ं थां या बरोबरच सामािजक
हणज ेच नागरी समाजाची भ ूिमका अ य ंत मह वाची अस ेल . हणूनच रोटरी लब ,
रोटरी लब , थािनक तरावरील िविवध ट , ित ान , टाटा ट व रलाय स या
सेवाभावी उप म या ं याकड ून सामा या ं याच न ह े तर शासना या ही अप े ा वाढल े या
िदसतात .
२.२.६ बाजार
बाजार स ंक पना
प रचय
आधुिनक का ळात आिथ क ि या जगभरात घडतात . याम य े बाजार पेठे
सार या ि या समािव असतात . बाजार पेठेत म ये खरेदी, िव , तारण, साठा
आिण स ं िहत अस ं य प ती अस ू शकतात .भांडवलशाही ही मु य उ पादन , पुरवठा
आिण िवतरण प त बनली आहे. या स ं थां या मा यमात ून या गो ी घडतात या ंना
बाजारप ेठ हणतात . पैसा हे साधन आह े. व तू आिण स ेवां या द ेवाणघ ेवाण आिण
यवहारासाठी बाजा पेठेचा वापर केला जाते.
munotes.in
Page 29
29बाजारप ेठा:-
आिथ क बाजारप ेठा, गृहिनमा ण बाजार , कामगार बाजार िक ंवा शेती माल
बाजार यासारख े िभ न कार आहेत. बाजार याच माण े ब या चदा आपण थािनक
बाजार , ादेिशक बाजार , रा ीय बाजार आिण आ ंतररा ीय तरावरील बाजार
याब ल चचा करतो .
आंतररा ीय बाजार . राजक य िस ा ंता या ीकोनात ून बाजारप ेठ दोन आह ेत.
१) पिहला अन ुभवज य आिण
२) दुसरा आदश वादी आहे.
त पूव राजक य िस ा ंत समज ून घेणे गरजेचे आहे.
रा य आिण बाजारातील भ ूिमकेचे िव ेषण क न बाजार , समाज आिण
रा य या ं यातील स ंबंधांचे ि व ेषण कराव े लागत े. राजक य म ू यां या ीन े
बाजारावरील प रणाम समज ून घेणे हे याचे उ ी आह े. जसे क याय , समानता ,
वातं य आिण ह क .
बाजार पेठेची या या :-
चॅपमन बाजारप ेठेची या या अशी करतात , ‘एखा ा िठकाणी व त ू, खरेदीदार
आिण िव ेते जे एकम ेकांशी िभ न पध त आह ेत ’.
अथ शा बाजार पेठेला अथ यव थ ेचा कार हण ून प रभािषत करतात ज े
उ पादन आिण िव ला ो साहन द ेतात.
बाजाराच े वैिश ्य:
१. बाजारप ेठा िनसगा या व पा या असतात . हे कोण याही िविश य या िक ंवा
िविश त े या मालक या नाही . उदारमतवाद बाजारा या समथ कां या म ते, कृि म र या
िडझाइन क ेलेला यवसाय नाही तर मानवी क ृतीचा प रणाम हण ून उ वणारी बाजारप ेठ
आहे. बाजारात िवकत घ ेतले या आिण िवक या जाणा या व तूं या िक ंमती उ पादक ,
िव ेते आिण खर ेदीदार अशा िविवध घटका ं या जिटल यवहारात आधा रत आह ेत.
२. मागणी व प ुरवठ्याची ि या ही बाजाराची म यवत य ं णा आह े. बाजारप ेठ हणज े
चलन आिण व त ूंचा वाह असतो . उ पादक , घाऊक िव ेते, एजंट्स, पुरवठा करणार े
आिण खर ेदीदार यासार या ि य ेत ब या च घटका ंचा, कलाकारा ंचा सहभाग असतो .
येक यवसायी एखा ा कार े बाजारा या कामकाजावर प रणाम करतो . बाजारात
काय रत असल ेले संपूण पुरवठा आिण मागणीच े जाळ े काया ि वत कर यासाठी य न
करीत असतात . बाजारप ेठा ही थािनक आिण यापक द ेखील असतात . व तू आिण
सेवां या िक ंमती व ेगवेग या बाजारात िभ न असतात आिण काला ंतराने या बदल ू munotes.in
Page 30
30शकतात . या सव गो ी अगदी न ैसिग क हण ून समज या जातात . कारण व ेळ आिण
थानान ुसार बदलणा या समाजा या मागणी आिण व त ू ची िक ंमत ठरिवत नाही .
बाजारात काम करणार े यापारी वाथा या ह ेतूने चालिवल े जातात . बाजारात खर ेदीदार
व त दरात व त ू खरेदी कर याचा य न करतात . दुसरीकड े उ ोजक या ं या
यवसायासाठी जा त नफा िमळव याचा य न करतील . कारखान े व उ ोगातील
कामगार जा त नफा आिण व ेतनासाठी काम करतात . पधा ही बाजार पेठेची मह वाची
ओळख आह े. जा तीत जा त नफा िमळव यासाठी बाजारातील य ेक घटकान े
एकमेकांशी जोड ून काम क ेले पािहज े. आदश पणे असे मानल े जाते क , बाजारप ेठ पधा
मु आिण या य िनयमा ंवर आधा रत असावी . अशा पध या अ ंितम प रणामावर
काह नी नफा कमावला आह े आिण इतर काही गमावल े आहे. िवचारव ंतां या मत े बाजार
वयं-िनयमना या त वावर आधा रत असतात . दीघ काळाम य े बाजार स ंतुलनाकड े
वाटचाल करतात . हणूनच रा यासार या बाह ेरील बाब नी ि य ेत ह त ेप क नय े.
जेणेक न त े बाजारात िवक ृती आण ेल. बाजारा या िनयमा ंनुसार बाजारावर िनयामक
एज सीच े पालन करणा या िनयामक एज सीची रा यान े कमीतकमी भ ूिमका िनभावली
पािहज े.
बाजाराच े िस ा ंत:-
मक िटिलझम हा बाजार पेठेचा म ुख िस ा ंत आह े. याने रा -रा य
णाली या थापन ेदर यान य ुरोपम य े िवकिसत झाल े या न या रा या ंनी आपापसा ंत
पधा मक नात ेसंबंध जोडल े. मक िटझिलझम हा श द कॉ िटश राजन ैितक अथ शा
अ ॅडम ि मथ या ंनी तयार क ेला होता . मक िटझिलझम ही क पना आह े क जगाम य े
संसाधन े म य ा िदत आह ेत आिण स ंसाधना ंवर िनय ं ण िमळिव यासाठी य ेक रा यान े
इतर रा या ंसह स ंघष केला आह े. एका रा यासाठी झाल ेला तोटा हणज े तोटा .
मक िटिल ट ह े रा य समाज , अथ यव था आिण य प े ा म ुख घटक हण ून
ओळखल े जाते. यां या ीकोनात ून, बाजार ह े रा याच े घटक आह े आिण रा यात
वतं पणे अि त वात नाही . याची श वाढिव यासाठी उ पादन , वापर, िविनमय
आिण ग ुंतवणूक ह े रा य शािस त असल े पािहज े. देशांतग त व आ ंतरराि य
राजकारणाम य े रा याचा उ ेश पूण होईपय त बाजारप ेठेला मह व आह े. रा याची
आ मिनभ रता वाढिव यासाठी बाजारान े आपली क ृती करण े आव यक आह े.
बाजारप ेठेतून िनमा ण होणारी अित र स ंप ी रा य ेषबु ीने यु कर यासाठी वाप
शकते. १५-१८ या शतकापय त मक िटिलझम हे अितशय लोकि य होते व मोठ ्या
माणावर याचा िव तार द ेखील होत होता . पेन, इं लंड, हॉलंड आिण ा स सारख े
देश आिशया , आि का आिण दि ण अम े रकेतील वसाहती ह तगत कर यासाठी ती
पधा करी त होत े. आिण काही माणात त े युरोिपयन रा या ंची रा ीय श
वाढिव या या य नात द ेखील होते. मक ि टिलझम थािनक बाजारप ेठेला चालना
दे यावर िव ास ठ ेवते. रा यातील आिथ क आिण ल करी साम य वाढिवणा या उ ोग ,
कंप या आिण महाम ंडळ या ंना जोरदार पा ठबळ िदल े जात े. मक िटिल टची धोरण े munotes.in
Page 31
31संर क आह ेत. जे रा य आयात व त ूंवर जा त दर लावतात . यामुळे ाहका ंना
आयाितत व त ू खरेदीपास ून रोखता य ेईल आिण प रणामी याचा फायदा द ेशांतग त
बाजारप ेठेला होईल . अिधक म क न , असे मानल े जाते क , बाजाराची उ पादकता
आिण नफा िमळ ू शकत े. याचा श ेवटी रा याला फायदा होईल .
बाजारप ेठेसंबंधी अिभजात उदार ीकोन : -
उदारमतवादी िस ा ंत िकंवा शा ीय राजक य आिथ क िस ा ंत एक िस दा ंत
हणून उदयास आला . यांना आिथ क ्या मागास रा यातील ह त ेप न कर यावर
ठाम िव ास होता . मुळात राजकारणान े कृषी बाजारात ह त ेप क नय े असा य ुि वाद
करत होत े. जे िवचारव ंत अह त ेपा चा प ुर कार करत होत े यांचे नाव अ ॅडम ि मथ
होते, यांनी बाजारातील अथ यव थ े या ीन े लायस स ची क पना िदली . ि मथन े
नमूद केले क ‘आिथ क माणूस’ एक वार यप ूण आिण तक शु घटक आह े. जो नफा
िमळिव या या उ ेशाने बाजारात व ेश करतो . पधा ही बाजाराची वय ं-िनयंि त य ं णा
बनते. दीघ काळात बाजार हा म ु सवा साठी सम ृ ी आणतो . डेि हड रकाड आणखी
एक िवचारव ंत होत े या ंनी म ु बा जारा या भ ूिमकेची विकली क ेली. तुलना मक
फाय ाच े िस ा ंत द ेशांतग त तरावर काय म बाजारा या प रि थतीत वाढ
कर यासाठी य ुि वाद करतात . याचा अथ असा आह े क , एखा ा द ेशाने केवळ या
व तू व स ेवांचे उ पादन क ेले पािहज े जे िकमान उ पादन खच आिण ग ुणव ा यु
असेल. हे इतर द ेशांमधून उव रत व त ू आयात क शकत े. जर सव देश या त वाच े
पालन करतात तर ह े संपूण जगात सम ृ ी आण ेली. युरोपबाह ेर युनायटेड ट ेट्स हा
बाजारातील अथ यव थ ेचा सवा त मोठा िवज ेता बनला . जागितक य ु ानंतरही
बाजारावरील िव ास ढ रािहला . दुस या महाय ु ानंतर १९३० या दशकात झाल े या
मोठ्या नैरा यान े मु बाजारप ेठे या मॉड ेलवर उपि थत क ेला.
बाजारािवषयी मा स वादी ि कोन : -
१९ या शतकात भा ंडवलशाहीची भरभराट झाली आिण भा ंडवलशाही
समाजा या स ंघटनेत बाजारा चे मु य िस ा ंत बनल े आिण याम ुळे नवीन स ंकट
ओढवल े. भांडवलशाही आिण ब ुजु आ वगा तील कामगार वगा चे शोषण होत े जे बाजार
अथ यव थ ेचे मु य लाभाथ होत े. काल मा स हा पिहला िवचारव ंत होता या ंनी
बाजारा या अथ यव थ ेवर प तशीर टीका क ेली. भांडवलशाही चे वैिश ्य समजाव ून
सांग यासाठी आिथ क वाढीचा अथ संक प, यानुसार कोण याही समाजात आिथ क
आिण भौितक घटका ंची मु य भ ूिमका असत े याब ल या ंनी भौितक बाब चा आधार
आिण राजक य , सामािजक आिण सा ं कृितक बाब ना अ ंध ा हण ून संबोधल े.
भांडवलशाहीम य े बाजा रपेठ हा समाजातील इतर घटक ठरिवणारा आधार आह े. मा स
असा तक करीत होत े क , बाजारप ेठ ही भास आह े. यात भा ंडवलशाही वगा कडून
कामगार वगा चे शोषण क ेले जात े. कामगारा ंना बाजारात वा तिवक वात ं य नसत े.
कारण मज ुरीची रचना ही न ेहमीच विक ग लास या िहता या िवरोधात असत े. मा स munotes.in
Page 32
32असा तक करीत होत े क क ेवळ कामगार वगा ने आिण क य ुिनझम या थापन ेनंतर
जागितक तरावरील ा ंती झा यास वग हीन समाज िनमा ण होईल . मा स या
सा यवादा न ुसार खाजगी मालम ा स ंपिवली जाईल आिण भौितक स ंसाधन े एकि तपण े
समाजा या मालक ची असतील आिण सवा म ये समान वाट या जातील . िवसा या
शतकातील क य ुिन ट ा ंतीने खाजगी मालम ा आिण रा य िनयामक म ंडळे र क न
माि स यन धोरणाचा योग क ेला.
बाजारप ेठेबाबत आध ुिनक उदारमतवादी ीकोन : -
िवसा या शतका या म य वत कालख ंडातील िवचारव ंतांनी ‘अह त ेपी ‘
‘लैसेझ-फेअर’ या िस ा ंतावर िच ह िनमा ण कर यास स ु वात क ेली. जॉन मेना ड
के स यांनी ‘िद जन ल योरी ऑफ ए लॉयम ट इंटरे ट अँड मनी’ या पु तकात
एक ीकरणा या पातळीवर प रणाम घडव ून व -िनयमन बाजारा या िव ासा वर िव ास
ठेवला. पुढे यांनी असा य ुि वाद क ेला क रा यान े वाढीव साव जिनक खच वाढव ून
िकंवा कर कमी क न ब ेरोजगारी कमी क ेली पािहज े. के सचा असा तक होता क
िनयमन नसल ेले बाजारप ेठ केवळ एक आदश आहे. वा तिवक जगात हणज े जिटल
औ ोिगक समाजात काम करण े श य नाही. नागरी समाजात सम ृ ी आिण स ुसंवाद
वाढिव यासाठी बाजारात रा य ह त ेप आव यक होता . औ ोिगक -पि मी जग आिण
नंतर या वसाहत या रा या ंनी क याणकारी रा य े हणून िस असल े या िविनयिमत
बाजारप ेठे या क ेनेिशयन क पना ंची अंमलबजावणी क ेली. कमीतकमी पाि मा य द ेशात
१९५० आिण १९६० या दशकात अभ ूतपूव आिथ क वाढ आण याच े ेय केनेिसयन
पॉिलस ना द े यात आल े.
नवीन उदारमतवाद आिण बाजारप ेठ: -
१९७० या दशकात पा ा य जगात आिथ क पेच होता . काही िवचारव ंतांनी
क याणकारी मॉड ेलवर टीका कर यास स ुरवात केली आिण म ु बाजार अथ यव थ े या
पुन जीवनाच े समथ न केले. िनओ उदारमतवादी िवचार हण ून हा िस ा ंत ात झाला .
ेड रक ऑग ट फॉन हायक हा एक म ु समथ क होता . हायक या ंनी अथ यव थ ेतील
बह तेक कार या ह त ेपाला सरकारी अिभय ं यािधकारवादाचा मा ग मानल े.
िम टन ाइडम ॅनने आप या नाव ेिनधी या िस ा ंताम य े हटल े आ हे क , केवळ व -
िनयमन म ु बाजारप ेठेमुळे उ पादन यो य माणात आिण कामगारा ंना पुरेसे वेतन
यां यात अस ंतुलन िमळ ू शकत े. रॉबट नोिजकन े बाजारप ेठे या अथ यव थ ेचा नैसिग क
ह का ं या आधारावर बचाव क ेला. एखा ा य न े या या आय ु यावर आिण या या
वत: या कौश या ार े य ा न े तयार क ेले या स ंसाधना ंवर अिध हण कर याचा
युि वाद क ेला. बाजार ही अशी स ं था अशी आह े, जी एखा ा य या मालम े या
ह काची हमी द ेते. बौि क य ुि वादान े नव-उदारमतवादी धोरण े वाढिव याचा माग
मोकळा झाला . याने बाजारा या भ ूिमकेला ाथिमकता िदली . १९८० या दशकात
अमे रकेत रोना ड रीगन आिण य ुनायटेड िकंगडममधील मागा रेट थॅचर या ंनी नव
उदारमतवादी धोरण े राबिवली . नंतर जागितक ब ँक आिण आ ंतररा ीय नाण ेिनधीने munotes.in
Page 33
33िवकसनशील जगासाठी िनओ उदारमतवादी धोरण े तयार क ेली. नंतर १९९० या
दशकात जागितक करणाच े मूलभूत अ ॅसप िनओ उदारमतवादी िवकिसत होत ग ेले.
१. रा य हणज े काय? रा या या िविवध घटका ंची चचा कर
२. रा याची या या कर व रा या या बदल या व पाचा आढावा या
३. रा ा स ंक पन ेची या या करा आिण रा िनिम तीची ि या घडवणार े घटक
कोणत े ही िव तारीतपण े िलहा
४. नागरी समाजाचा अथ िलहा व याची भ ूिमका िलहा
५. नागरी समाज व बाजारप ेठ यांमधील अ ंतरसंबंधांचे वण न करा
munotes.in
Page 34
34३
स ा अिधस ा व अिधमा यता
घटक रचना
३.१ स ा
संक पना , ोत आिण कार
३.२ अिधस ा
या या , ोत व िविवध कार
३.३ अिधमा यता
अथ , ोत, आिण अिधमा यत ेची वैिश ्ये
३.१ स ा
संक पना , ोत आिण कार
राजक य िस ा ंता या अ यासाम य े स ेची स ंक पना सवा त मह वप ूण
संक पना हण ून ओळखली जात े. स ा िह स ंक पना रा यशा ा या अ यासात
म यवत अस याम ुळे य ा संक पन ेला राजक य िस ा ंत व राजक य िव ेषणात
अितशय मह व ा झाल े आहे. रा यशा ा या अ यापना चा अ यासिब ंदू ‘रा य व
शासना या अ यासापास ून ते ‘स े या िवव ेचना पय त’ िवकिसत व प रवत त झा याम ुळे
स ेची अ यास क ा अिधक व ृि ंगत झाली आह े. सव साधारणपण े स ेचा अथ
इतरां या वत नावर भाव पाड याची मता असा होतो . सामािजक पर पर ि य ेम ये
स ाधारी िबगर स ाधाया साठी नको असल ेले िकवा ितक ूल प रणाम घडव ून आणू
शकतो . थोड यात स ा हणज े एक कारच े व त न आह े याची उ प ी सामािजक
वत नातून झाली आह े. स ा िह अशी स ं ा आह े िजचा स ंबंध इतरा ं या वत नावर अ ंकुश
ठेव यासंदभा शी आह े व िबगर स ाधारी या ंना आप या मज माण े स ाधाया बरोबर
वागता य ेत नाही व व ाची इ चा नसताना स ु ा स ाधा या इशा या न ुसार वागाव े
लागत े. स ाधाया कडे कोणत ेही प रणाम घडव ून आण याची मता अस याम ुळेच या ंचे
इतरांना ऐकाव े लागत े.
३.३.१ स ेचा अथ व या या
य राजकारण व रा यक य ि य ेचे ताणेबाणे समज ून घे यास स ा स ंक पना
मह वप ूण ठरते.िविवध मापद ंड लाव ून अन ेक िवचारव ंतानी स ेसंदभा त अन ेक या या
सांिगत या आह ेत. सव साधारणपण े भाव ,बल योग व स ंसाधना ंवरील िनयं ण या ं याशी
स ेचा संबंध आह े. स ा िह संक पना हणूनच अिधस ा , एकािधकारशाही िकवा िन ह
इ सं ां या समानाथ पान े यवहारात वापरली जात े. यामुळे स ा ा स ंक पन ेचा munotes.in
Page 35
35अथ अ य ंत िकचकट होतो व हण ून ितची या या द ेखील अ य ंत गुंतागुंतीची होत े.
खालील िवचार वंतानी स े या काही मह वप ूण या या िद या आह ेत. ा या या ंमधून
स ेचा आक ृितबंध बोध हायला मदत होत े.
१. रॉबट दहाल - याने स ेची या या प ुढील माण े केली आह े:- ‘अ’ कडे स ा
अस या कारणान े तो ‘ब’ वर स ा गाजवतो . हणज ेच ‘ब’ हा ‘अ’ ने सांिगतलेले सव
काही करतो िकवा करावयास पराव ृ होतो . या िठकाणी आपली इ छा नसताना ‘ब’
ला ‘अ’ चा ह क ुम/ आदेश मानवा लागतो कारण तस े न के यास ‘अ’ कडे ‘ब’ ला
नको असल ेले प रणाम घडव ून आण याची मता असत े. ा याख ेतून स ेसंदभा त
दोन िनकष काढता य ेतील.
अ) “स ा हण जे य कड े असल ेले असे गुण-वैिश ्ये याचा उपयोग ती
य इतर य वर करत े व या य या वत नात बदल घडव ून
आणत े”.
ब) स ा हणज े इतरा ंवरील वच व
२. ब ा ड रसेल- “अपेि त प रणाम घडव ून आण याची मता ”.
३. डेि हड इ टन –“एक य व गट ज े हा वताः या इ छ ेनुसार इतरा ं या कृती
िनधा रत करतो त े हा या ं यातील स ंबंध हणज े स ा होय ”.
४. इ.एम.को टर – “स ा हणज े एखादी घटना घडव ून आण याची मता तस ेच अशी
घटना या मत े िशवाय घड ू शकत नाही ा व त ुि थतीला स ा अस े हणतात .”
५. कोसर व रोसे बेरी – स ा हणज े वता या सहान ुभूितपूण इ छेशी सुसंगत असे
इतरांचे वत न िसमाब करणे.
६. मॅ स वेबर- कोण याही घडामोडी , संग िकंवा ोता ंवर िनयं ण िमळिव याची
मता व याचबरोबर िकतीही अडथळ े, ितकार व िवरोध झा यावर द ेखील
वतःला हव े असले या गो ी घडव ून आणण े हणज े स ा होय .
३.१.२. स ेचे िविवध प ैलू / कार
१. पिहला प ैलू –िनण य- मते या मा यमात ून स ा :- यात अभासक व िवचारव ंत
टीवन य ु स यान े स े या िविवध प ैलू संदभा त आपल े िवचार मा ंडले आ ह ेत.
रा याशा ाच े या त अ यासक रॉबट डहाल यां या िवचारा ंशी य ु स या ंचे िवचार
खूपच िमळत ेजुळते आह ेत.डहाल ह े जस े स ा िह स ंक पना िविवध सब ंधां या
परीपे यातून पाहतात तस ेच य ु स द ेखील समकालीन सामािजक यव थ े म य े
चिलत असल े या िविवध िवषया ं या अन ुषंगाने स ा ा संक पन ेकडे पाहतात .
समाजातील िविवध स यका ं या (Actors ) वत नाचा िवश ेषतः या ं या िनण य
मते या मा यमात ून यु स स ेकडे पाहतात . ा स ंगी जो स यक िनण य मत े
म ये सरस ठरतो व याकड े स ा असत े असे समजाव े. एखा ा िवषयाबाबत अन ेक
पया यांमधून कोणता पया य िनवडायचा त े ठरवण े आिण यान ुसार क ृती करण े उदा. munotes.in
Page 36
36एखा ा राजक य यव थ ेम ये शासन िक ंवा रा य आप या लो तीिन ी ार े सव
कारच े िनण य घेते, ते हा रा याकड े स ा असत े असे आपण हणतो .
२. दुसरा प ैलू - काय सूचीचे समायोजन : यु स यान े स े या द ुस या प ैलूब ल
सांगताना काय सुची या स ंदभा त िवव ेचन क ेले आह े. हा पैलू िनण य मत ेपे ा वेगळा
आहे. चच ला येणा या िवषया स ंदभा त आधीच आप याला हव े असल ेले वातावरण तयार
क न काही िनणा यक िवषयच चच ला येवू ायच े नाहीत . िनण य ि य ेपय त हे िवषय
येवू न द ेता या िवषया ंचे आधीच प रमाज न क न टाक या या मत ेला काय सूची
समायोजन अस े हणतात . बाचराच आिण बरा झ या ंनी आप या Two Faces of
Power ा पु तका म ये िबगर िनण य मता हणज े काय सूची समायोजन या या
मा यमात ून स ा कशी वापरता य ेते याचे िववेचन केले आहे. चच ला येणा या कोण याही
मुद् ावर भाव पडण े हे काय सूची समायोजन म य े अपेि त असत े. िविश म ु े चचा
िव ा या म यावत कधीच य ेवू नये यासाठी स ेचा वापर क ेला जातो . उदा. एखा ा
मह वप ूण बैठक च े अ य ब ैठक स ु हो याप ूव च, पटलावरील अस े मु े गाळतात
याची उ र े यांना देता येत नस ेल. हणज ेच अ य ंत गंभीर िवषया ंना या िठकाणी बगल
दे यात य ेते. ामुळे अ य पण े स ा वापरली जात े असे यु स हणतो . तौलिनक
्या दुस या प ैलूचे व प जा त स ंरि त व बा ा पी तो धोरणी आह े कारण स ेचे
िनग मन बंिद त व पात होत े.
३. ितसरा पैलू – इतरां या मता ंचे ह तन (manipulation ): एक पधा मक
संक पना हण ून य ु स ज े हा स ेचे िववेचन करतो त े हा तो स ेचे सवा त जहाल
व प मा ंडतो. हे व प हणज े इतर लोका ं या मानिसकत ेवर आपला भाव पड ून
यां या िवचारा ंचे, ीचे व मता ंचे ह तन करण े. इतरां या िनण य मत ेचा ाधा य म
भािवत करण े याम य े अपेि त असत े. काल मा स ने िवचार णाली स ंदभा त जे मांडले
आहे या िवव ेचानाशी हा प ैलू िमळताज ुळता आह े. ाम य े स ाधाया चे अिभनत िकवा
प पाती िनण य कोण याही ा ंिशवाय िकवा ाथ क िवरोधािशवाय सवा नी ऐकल े
पािहज े असे अपेि त असत े. साहिजकच आप याला मा य नसतानाही लोक स ा
असल े यांचे सव िनण य ऐक यास तयार होता त. प रणामी याम ुळे खोटा आिण ामक
आ मभान िनमा ण होव ू शकत े. भांडवलशाही म य े कामगारवग म य े अस े ामक
आ मभात िनमा ण होव ू शकत े असे यु स हणतो कारण भा ंडवलदार वगा ला ज े हवे
आहे ते खरे आहे व ते जे काही यवहार आप याबरोबर करत आह े ते यो यच आह े अशा
समज ुतीला कामगारवगा म ये मा यता िमळत े. यामुळे स ेचा हा प ैलू त ामक
मुखाकृित तयार कर यात यश वी होतो .
३.१.३ स ेचे िविवध ोत
१. मालम ा व धनस ंप ी :- यवसाय िक ंवा य कड े असणा या रोख रकम ेला
अथवा रोख रकम ेम ये पा ंतरीत करता य ेणा या मौ यवान गुंतवणुक ला तसेच
उ पादनासाठी वापर या जाणा या भा ंडवली गो ीना संप ी असे वािणि यक भाष ेत
संबोधल े जात े. स ेचा सवा त लोकि य व मह वाचा ग ुणधम िकवा ोत हणज े munotes.in
Page 37
37धनसंप ी. कोण याही यव थ ेत संसाधन ं िह मया िदत व पाची असतात व ा
संसाधना ंपैक मालम ा सारख े संसाधन ह े सवा त मह वाच े असत े. यामुळे मालम ा व
धनसंप ी हा स ेचा सवा त मह वाचा ग ुणिवश ेष (Attribute ) मानला जातो . वषा नुवष
धनसंप ी स े या म ुळाशी रािहल ेले आहे व स ेचा म ुख ोत हण ुन याकड े बिघतल े
जाते. मालम े या व धनस ंप ी या उपल धत ेमुळे य ला कोण याही गो ीच े
अिभ हण करता य ेत आ याम ुळे धनस ंप ी या य ला स ेचे तान ा क न द ेऊ
शकते व इतरजण या ंना सहज शरण जाऊ शकतात . समकालीन व वत मान य ुगातची
संप ी ह े इतरा ंवर भाव पाड याच े म यम हण ून ओळखल े जाते.
२. वलया ंिकत यि म व :- एखा ा य ची न ैितक मता , शारी रक न ैसाग त ठ ेवण,
आिण एक ूणच म ता हणज े यि म व होय . इतरांचे मन वळवण े िकवा या ं यावर भाव
पाडण े ा िह भावी यि म वाची खािसयत असत े. वलया ंिकत यि म व हणज े असे
यि म व ज े काही न ैसिग क य व ैिश ट्यांनी स ंप न असत े. थोड यात सा ंगायचे
झा यास य ला लाभल ेले वलय हणज े उ कृ सं ेषण आिण पर पर कौश या ंचा
संगम होय. इतरांना आप याकड े आकिष त क न या ंची बा ंिधलक व िन ा
िमळव याची मता वलया ंिकत यि म वावर आधारल ेली स ा दश िवते. स ाधाया या
पर पा रक व अंतर य व (interpersonal ) कौश यावर स ेचे हे ोत आधारल ेले
आहे. एखा ा य या यि म वाचा िवश ेष गुणधम लोका ंना जा त आकिष त करतो व
या ग ुणधमा या आकष णातून आिण यात ून िनमा ण झाल े या बांिधलक आिण
आदरात ून अंतर य वा वर आधारल ेला भाव िनमा ण होईन या य ला स ा ा ी
होऊ शकत े.
३. ब ीस व इनाम :- अिधक ृत देय, नुकसान भरपाई िकंवा देणगी हणून (काहीतरी )
दे याची प त हणज े ब ीस . ब ीस सामा यत : वैयि क कामिगरीसाठी दान केले
जाते. काहीतरी चांगले िकवा वाईट के या या मोबद यात ब ीस िदले जाते. तर
पुर कार वैयि क र या िदले या योगदाना या घटका ंवर क ि त असतो . ब ीस व
पुर कार हे दो ही स ेचे मह वाच े ोत मानल े जातात . एखाद य आपल े इि सत
येय गाठ यासाठी इतरांना िविवध कारच े आिमष दाखिवत े उदा. भेटव त ू देणे, कामात
बढती देणे, वेतनात वृ ी करणे, नवी जबाबदारी सोपवण े, इ यादी . अशा बि सा ंमुळे
लाभा या म ये एक कारची अंतग त बांिधलक िनमा ण होते व ब ीस िकवा इनाम
देणाया ती अपोआप उ रदािय वाची भावना तयार होते.
४. बलपूव क श चा वापर :- व ा या इ छ े माण े इतरा ंनी वाग यासाठी कधी कधी
स ाधारी य िकवा िविश सम ूह, बळाचा वापर करताना िदसतात . बलाचा योक हा
शारी रक िकवा मानिसक व पाचा असतो . हणज े शारी रक इजा पोहचवण े िकवा
मानिसक ख चीकरण करण े यासार या क ृती याम य े समािव असतात . सामा य लोक
स ाधाया पुढे संपूण पणे शरणागती प करतात व या ंना शरण जातात . वताच े वात ं य
अबािधत राहाव े त स ेच वतःच े अि त व िटक ून राहाव े हण ून स ाधाया या
जुलूमशाहीला अन ेक लोक बळी पडतात . बलपूव क श चा वापर आप या आ ा ंचे munotes.in
Page 38
38पालन हो यासाठी क ेला जातो . भीती वर आधा रत आ याम ुळे स े या ा तो ाला
भावाच े नकारा मक ितमान अस े हणतात .
५. सां कृितक ध ुरीण व (cultural Hegemony ) :- सां कृितक ध ुरीण व याला
वैचा रक ध ु रण व अस ेही हणतात व स ेचा हा सवा त मह वाचा ोत मानला जातो .
यात इटािलयन त वव े ा अंतिनओ ा शी याने सां कृितक ध ुरीण वाचा िस ा ंत
मांडला. िवचार णाली िक ंवा सं कृती या मदतीन े जे हा वचा वशील वग आपली स ा
थािपत क न ती िटकावीतो त े हा या स ा - भु वाला ध ुरीण व अस े हणतात .
या या मत े एखाद वग य ा व ेळी आपल े व च व थािपत करतो याव ेळी त े भु व
बाळा या जोरावर थािपत झाल ेले नसत े, तर या माग े वैचा रक , भु व असत े. हे
वैचा रक भ ु व त व ान , धम , िवचार णाली िक ंवा सा ं कृित या आधारावर थािपत
झालेले असत े. धुरीण वाची िनिम ती कर यात िवचार णा ली बरोबरच िविवध वगा ची
म ये झाल ेली आघाडी मह वाची असत े. िह आघाडी वग य सा ं कृितक व सामािजक
उि ासाठी क ेलेली असत े. सां कृितक ध ुरीण वाच े स वा त मह वाच े उि य हणज े ,
एकदा वच व हणज े धुरीण व थािपत झाल े िक आ ा पालनासाठी रा याला ब ळाचा
वापर करावा लागत नाही . सामा य लोक वःताह न स ाधारी वगा ला वच व
गाजवा यास ंदभा त आपली स ंमती द ेतात. वैचा रक िक ंवा सा ं कृितक ध ुरीण व यासाठी
मह वाच े असत े िक एकदा त े थािपत झाल े िक आ ापालनासाठी रा याला बळाचा
वापर करावा लागत नाही .
६. राजक य प : लोकशाही हा शासनाचा सव म कार आह े हे सव ुत आह े.
लोकशाही या म ुलभूत व पा या क थानी राजक य प ा ंचे थान असत े. सामा य
जनता व शासन या ं यामधील एक मह वप ूण दुवा हण ून राजक य प ा ंकडे बिघतल े
जाते. साव ि क िनवडण ुकांनंतर सवा ि क मत े िमळाल ेला राजक य प हा आपली स ा
थापन करतो . स ाधारी वग साव ि क िनवडण ुकांनंतर िमळाल ेली स ा कशी
अिधमा य आह े व लोका ं या फाय ाची आह े हे नेहमी सा ंगत असतो . आधुिनक
कालख ंडात राजक य प ा ंकडून तयार झाल े या स ेला आता साव ि क मा य ता
िमळाली आह े. यामुळे स ेचा हा सवा त मह वाचा व लोकि य ोत आह े.
३.२ अिधस ा :-
अिधस ा हणज े अशी स ा जी अिधमा य व पाची असत े. स ा हणज े
इतरां या वत नावर भाव पाड याची मता व अिधस ा हणज े इतरा ं या वत नावर
भाव पड या चा अिधकार . अगदी सो या भाष ेत सांगायचे झा यास अिधस ेचे व ण न
अशा प तीन े करता य ेईल :- स ा + अिधमा यता =अिधस ा . स ाधाया नी स ा
िटकिव यासाठी कोण याही प तीचा वापर क ेला तरीही या सव स ा आद ेशाचे पालन
करणे हे आपल े उ रदािय व आह े अशा त वावर अिधस ा िह स ंक पना आधारल ेली
आहे. यात जम न त वव े ा म ॅ स व ेबर याने अिधस ा ा स ंक पन ेवर िवप ुल लेखन
केले आह े व ा स ंक पन ेचा सवा त मह वाचा प ुर कता हण ून ओळखला जातो . munotes.in
Page 39
39सव साधारणपण े सामा य लोक स ेला कोण या पा भूमीवर व कोण या प रि थतीत
मा यता द ेतात या संदभा चे िववेचन यान े केले आहे.
३.२.१ अिधस ेचा अथ व या या :
जे हा स ाधारका ं या आ ा ंचे पालन या अ ा ं या म ुळाशी असल े या बलाम ुळे
नाही तर या आ ा यो य अस ून सवा ना मा य आह ेत ा ह ेतूनी जे हा बह स ं य लोग
वागतात त े हा या स ेचे पांतर अिधस ेत होत े. अिधस ा िह स ं ा इं जी श द
Authority चे मराठी पा ंतर आह े. इं जी मधील Authority हा श द लॅिटन भाषेतील
ऑ टोरीटास (auctōritās ) ा श दापास ून तयार झाला आह े, याचा अथ आह े
स ला , शोध, िकंवा मत (opinion) . जनते या मातांना वा िनण यांना वीक ृत िकंवा
अ वीक ृत करण े असा ढोबळ मानान े ऑ टोरीटास मधून आप याला अथ काढता येतो.
ा ीन े अिधस ा िह स ंक पना िविवकाच े मूत व प अस ून ित या अ ंगी बु ीसंगत
िव ताप ू ण मांडणी कर याची मता असण े अिभ ेत असत े. स ाधाका जवळ िह मता
असली हणज े मग या या आ ा ंचे आपोआप पालन होत े. हे आ ा पालन ाम ु यान े
रा या ची स ा दश िवते. पण टी जर नस ेल तर ितथ े बळाचा वापर क नच आ ापालन
िमळिवण े भाग पडत े. अिधस ेची संक पना अिधस े या दोन ि कोनाचा अथ प
के यावर अिधक चा ंग या प तीन े समज ू शकत े. हे ीकोन हणज े अिधस ेचा
मु याल ी (Normative ) ीको न व वण ना मक ीकोन (descriptive ) यामुळेच
आधीस ेचे दोन प तीन े अथ सांगता य ेतील.
अ) अिधस ेचा मु यल ी (Normative ) ीकोन :- अनेक राजक य त वव े यांनी
अिधस े या म ू या मक िक ंवा मु यल ी ीकोनाची िचिक सा क ेली आह े. ामु याने
त वव े यानी ा ि कोनाचा उपयोग आप या िवव ेचनाम य े केलेला आह े. ा
ीकोना माण े अिधस ा हणज े स ा गाजिव याचा ह क होय . कालांतराने स ा
गाजिव याचा ह क िह एक पर ंपरा होउन जात े व स ाधारी ज े असतील या ंची
अधीस ा वीकार करण े हे आपले नैितक व म ू या मक उ रदािय व आह े अशी
लोकांची भावना होऊन जात े. ा पा भूमीवर राजक य न ेते लोका ंवर रा य कर याचा
आपला ह क िनवडण ुकांमधील यशा या आधारावर , घटना मक िनयमा ं या आधारावर
िकंवा इतर कारणा ं या आधारावर अिधमा य आह े असा दावा करतात . यामुळे नैितक
्या व व ैधािनक ्या स ाधारी आप या स ेला िमळाल े या मा यत े या बळावर
स ा िटकव ून ठेव याचा दावा करतो .
अ) अिधस ेचा वण ना मक (descriptive ) ीकोन :- रा यशा (Political
scientist ) व समाजशा स ा ा स ंक पन ेचा उपयोग ाम ु यान े व ण ना मक
प तीन े करतात . जम न त वव े ा मॅ स व ेबर यान े वण ना मक ि कोनाचा वापर क न
आपल े समाजशा ातील िविवध िन कष मांडले. अिधस े या या यप ूण ते संदभा तील
य चा िव ास स ंपादन कर याची मता असल े या स ंक पन ेला वेबर अिधस ा
हणतो . हा िव ास कोठ ून आला व तो समथ नीय आह े िक नाही हा म ु ा या िठकाणी munotes.in
Page 40
40जा त मह वाचा ठरत नाही . यामुळे अिधस ा िह स ंक पना या व ेळी अिधमा य स ा
ठरते.
अिधस े या या या :
िमशे स: “ अिधस ा हणज े य ची , व सं थेची िक ंवा को णा याही अ ंगभूत अगर
बा र या स ंपािदत केलेले ाब य , याचा उपयोग इतर गटावर वच व गाजिव यासाठी
होतो”.
मॅ स व ेबर: “ अिधस ा हणज े अशी संभवनीयता याम य े सवा या स ंमतीन े िदलेला
आदेश एखा ा गटातील लोक सहज पाळतात ”.
३.२.२. अिधस ेचे िविवध ो त / मॅ स व ेबरचे अिधस ेसंदाभा तील वग करण
मॅि सिमिलयन काल एिमल वेबर हा एक जम न समाजशा , त व , यायशा
आिण राजक य अथ शा होता , याला आज एक महान त वव े ा हणूनही
ओळखल े जाते. वेबर हा या या ोटे ट ट एिथ स आिण भांडवलशाही या
िस ांतासाठी िस आहे. याने अिधस े संदभा त बुि ाधा यवाद व तक शु िववेचन
केले आहे व अिधस ेचे तक संगत वग करण केले आहे.
ी थरीय वग करण
वेबरने अिधस ेचे वग करण तीन कारात क ेले आ ह े ते हणज े पारंपा रक ,
िद यवलयी व िवव ेक -िवधीज य .
अ) पारंपा रक अिधस ा :- अिधसा ेचा हा पिहला कार वेबरने सांिगतला आहे .
विहवाटीवर िपढ्यानिपढ ्या जे हा मा यता िमळणारी लोकांकडून धाया लास ा
िवबार या अिधस ेला होणा या िनमा ण यातून ते हा असत े आधारल ेली
मानवी आिदम ाचीन .आहे हटल े असे अिधस ा पारंपा रक वग करणात
संस्कृती या कालख ंडातील िविवध टोळी म ुखांची अिधस ा िह अशाच कारची
होती. दीघ कालीन ढी- पर पारा ंवर या िव ासावर िह अिधमा यता आधा रत
असत े. यािठकाणी िन ांचे व प हे यि गत असत े. धम , पिव चाली रती,
अ याि मक संरचना, सं कृती, इ. घटक स ाधा या ती बांिधलक िनमा ण
कर यास मह वाची भूिमका बजावतात. पारंपा रक अिधस ेची वैिश ्ये पुढील
माण े आहेत.
पुरातन पर ंपरांना मह व
दैनंिदन िन यकमा या पिव यावर िव ास .
पारंपा रक अिधस ेचे दोन कार
असामानत ेला चालना
munotes.in
Page 41
41ब) िद यव लयी अिधस ा :- वेबर ने अिधस ेसंदभा त सांिगतल ेला हा दुसरा कार .
य या य म वा भोवती असल े या वलयावार ा कारची अिधस ा आधा रत
असत े. जे हा स ाधारकाजवळ िवश ेष िद य श व अलौिकक ग ुण आहेत शी
सव सामा य लोका ंची खा ी पटत े, ते हा लोक स ाधाराका या िद या ग ुणांवर हणज ेच
वलयावर िव ास ठ ेवून या या आ ांचे पालन करतात , ते हा िद यवलयी अिधस ा
अि त वात आली आह े अ स े समजाव े. िह अिधस ा अलौिकक मान या ग ेले या
स ाधारकाची यि गत स ा असत े. “कोण याही य या य म वातील
अपवादा मक पािव य (exceptional sanctity) , िनभ यता, परा म , िकंवा आदश
नमुनेदार वत न इ. गुणां ती असल ेली लोका ंची एकिन भ हणज े िद यवलयी
अिधस ा ” असे वेबर सा ंगतो.
ा अिधस ेम ये स ाधारकाकड े कोणत ेही िनण य घे याचे अमया द वात ं य
असत े. या या अिधस ेचा गाभा या या य म वामधील वल यात (Charisma)
अस याम ुळे, स ा वापरताना , स ाधारी िनर ंकुश व अमया द प तीन े यवहार क
शकते. अशा अव थ ेत य व ा ठरवतील त ेवढ्याच मया दा या या अिधसा ेवर
पडतात . पण हेही िततक ेच खर े िक अिधसा ेचा मुल ोत आिण ितचा अिभकता ही तीच
य अ स याम ुळे, ती य जो पय त यश वी होत राहत े तोपय त या या अलौिकक
श वरचा लोका ंचा िव ास िटक ून राह शकतो . पण जर य अपयशी झाली तर मा
ितची अिधस ा कोलमड ू शकत े, कारण िद यवलयी अिधस ा फ स ाधाया या
यशावरच अवल ंबून असत े. िद यवलयी अिधस ेची वैिश ्ये पुढील माण े आहेत.
सव साधारण जनत ेची वीक ृती आिण परम ा
सम स ेचे सावट तयार कर यात यश
एकिन समप णावर आधारल ेली स ा
क) िवधीज य िक ंवा िवव ेक अिधस ा :- हा अिधस ेचा कार सवा त मह वाचा कार
आहे अस े वेबर सा ंगतो. आधुिनक औ ोिगक समाजामधील स ंघटन यव थ े या
पातळीवर सवा त जा त या अिधस ेला मह व ा झाल े आहे ती अिधस ा हणज े
िवधीज य –िववेक अिधस ा . रा यकत जे हा िवव ेकाला पटणा या िनकषा ंवर स ेवर
येतात, ते हा या ं या स ेला वैधािनक अिध ा न ा होत े. ातूनच िवधीज य - िववेक
स ा िनमा ण होत े. या िठकाणी यि म वा प े ा, य ज े पद हण करत े या पदाला
जा त मह व ा होत े. आ ापालन होत े ते य या वैयि क आ ा ंचे नसून ठरािवक
काय प ती ार े मंजूर केले या काय ा ंचे व व ेळोवेळी घ े यात आल े या िनण यांचे.
अिधिनयिमत िनयमा ं या, कायद े, िकंवा वैधता या वर कमालीचा िव ास असणा या
भावन ेतून ा अिधसा ेचा िवकास होतो . या अिधसा ेची वैिश ्ये पुढील माण े आहेत.
नोकरशाहीय ु संघटन
काय ा या अिधरा या ती आदर .
िववेक रा यस ं था तयार कर यात मह वाची भ ूिमका munotes.in
Page 42
42३.३ अिधमा यता :-
अिधमा यता हा श द इं जी श द legitimacy ा श दाच े मराठी पा ंतर
आहे. इं जीतील legitimacy हा श द लॅिटन भाष ेतील लेजीटीम ेयर ा श दापास ून
तयार झाला आह े याचा अथ आहे ‘कायद ेशीर हणून घोिषत करण े’. यापक अथा ने
अिधमा यता हणज े रा तपणा , यायपणा िक ंवा कायद ेशीरपणा , व हा रा तपणा िक ंवा
हा कायद ेशीरपणा स ेचे प रवत न अिधस ेम ये करतो . थोड यात स ेचे अिधस ेत
प रवत न हो यासाठी अिधमा यता आव यक असत े. अिधमा यत ेची वैिश ्ये पुढील
माण े आह ेत. शासना या स ंरचना, काय प ती , कृती, धोरणे,िनण य, अिधकारी , वा
पुढारी या ं या िठकाणी अच ूकपणा , औिच य , नैितक चा ंगुलपणा ह े गुण आह ेत, आिण
यामुळे आपण याचा ं वीकार क ेला पािहज े असा जो िव ास लोका ंना वाटतो यालाच
आपण अिधमा यता अस े हणतो , अशी या या यात अम े रकन रा यशा रॉबट
दहाल यान े केली आह े.
३.३.१ अिधमा यत ेची काही मह वाची व ैिश ्ये पुढील माण े सांगता य ेतील:-
अ) आ मिन व म ु यल ी गिभ ताथ (connotation) :- यापक प तीन े िवचार
करता अस े िदसत े िक अिधमा यता िह संक पना आ मिन व म ु यल ी व पाची
आहे. अिधमा यता य य मधील रा यक या या याथोचीक यायप ूण
वैधतेसंदभा तील ामािणक आ था आह े. अशी ा आह े न ा ग र क ा ं या आप या
रा यक या या अिधमा यत े संदभा त भावना ं या थ ूल सामािज क प रणामान स ंदभा त
वेबर यान े अिधमा यत े या आ मिन ीकोनाची चचा केली आह े.
ब) अिधस ेचे समथ न:- मागे उ ल ेख के या माण े, अिधमा यता िह स ेचे प रव त न
अिधस ेम ये करत े. राजक य अिधमा यता ा स ंक पन ेकडे नेहमी अिधस ेचे समथ न
करणारी स ंक पना हण ून बगीतल े जात े. अिधस ेचे समथ न करताना अिधमा यता
नेहमी वा तिवक अिधस ा व अिधमा य अिधस ा या ंतील फरक प करत े. यात
त वव े ा जॉन लॉक यान े अिधमा यात ेचे िववेचन याच मा यमात ून केले आहे.
क) राजक य अब ंधनाशी तक संगत :- ऐितहािसक ्या िवचार करता , अिधमा यता
िह स ंक पना राजक य आब ंधान ा स ं ेशी साध य साधत े िकंबह ना ती राजक य
अबंधानाशी तक संगत आह े असे आप याला सा ंगावे लागेल. यात त वव े ा लॉक
याला अस े वाटत े िक य ेक य , साव भौम स ा अि त वात य े यासाठी आपली
सहमती देतो व वे छापूव क वःता , बह सं याका ंनी घेतले या िनण याला उ रदायी
होतो.
३.३.२ अिधमा यत ेचे िविवध ोत
अ) सहमती :- सतरा या शतकादर यान अिधमा यता ा स ंक पन ेचे सवा त मह वाचा
ोत हण ून सहमती िह स ं ा उदयाला आली . ूगो ूिटयस , हॉ ज आिण स ॅ युअल
पुफेनडोफ यां यासार या त वव े यांनी या ं या िवव ेचनाम य े संहमती ही अिधमा यत ेचे munotes.in
Page 43
43सवा त मह वाच े ोत अस याच े मत मा ंडले आहे. सहमतीवर आधा रत अिधमा यत ेचा
ताि वक आधार तीन मागा नी आप याला समज ू शकतो . i) राजक य अिधस ेला
सव सामा य जनतेवर आपली अिधमा य स ा थािपत कर यासाठी सव नाग रका ंची
िकंवा रिहवाशा ंची संमती घ ेणे आव यक आह े. ii) वैध अिधस ेचे वैिश ्ये असे आह े
क या ंचे दमन क ेले गेले आह े िकंवा या ं यावर स ा थािपत क ेली आह े या
जनतेला स ुरि त जीवन जग यासाठी आपली संमती द े याचे नेहमी ब ंधन असत े.
iii) संमती हणज े अिधमा यत ेसाठी थेट वातावरण तयार करन े नाही , तर
अिधस े या वैधतेसाठीच े वातावरण तयार कर यासाठी सव सामा य नाग रका ंची
सहमती अ य ंत आव यक असत े.
ब) लाभकारी प रणाम :- लाभकारी प रणाम हण जे एखा ा गो ीची उपय ु ता या या
िन कष िकंवा या या प रणामावर अवल ंबून असत े. मु यल ी राजक य िस ा ंता या
िविवध तरा ंची समी ा करताना ा िस ा ंताचा सव साधारण वापर कर यात य ेतो. ा
िस ांताचे स व ा त उ ल ेखािनय उदाहरण हणज े, रा यक या ला, रा या कर याचा
नैितक अिधकार आह े का. ा िस ा ंताचा जा तीत जा त प ुर कार उपय ु तावा ानी
केला आह े. उपयु तावादी िवचार वाहान े असे सांिगतल े आहे िक अिधमा य राजक य
अिधस ेचा पाया हा उपय ु ते या त वावर आधारल ेला आह े. अिधमा यात ेचा हा ो त
मू य ल ी व पाचा आह े.
क) साव जिनक िवव ेक:- साव जिनक िवव ेक हे ोत सहमती व उपाय ु तावादी
त वांपे ा वेगळे आहे. आपली राजक य त व े िह या य व सव वीकृत असली पािहज े
ा त वावर ह े ोत आधारल ेले आह े. हॉ स, कांट, व सो या त वव े यानी ा
िस ांताचे सिव तरपण े िव ेषण क ेले आह े. राजक य अिधमा याते या िविवध
आधारा ंचे िव ेषण करताना समकालीन राजक य िवचारव ंत जॉन रॉ स व युग न
हाबमा स यांनी साव जिनक िवव ेक ा त वाचा वापर आपल े िवचार मा ंडताना क ेला आह े.
१. स ा संक पन ेचा अथ सांगा व ितच े कार िवषाद कर
२. स ेचे िविवध ोत कोणत े आहे ?
३. आधीस ा हणज े काय? आधीस ेचे िविवध कार प करा .
४. अिधमा यता हणज े काय? आधीमा यत ेची वैिश ्ये सिव तरपण े िलहा
munotes.in
Page 44
44४
संक पना :- कायदा आिण राजक य आब ंधन
(Concept of Law and Political obligation)
घटक रचना
४.१ तावना
४.२ काय ाची व ैिश ्ये
४.३ काय ाची उ प ी थान े
४.४ राजक य आब ंधन
४.५ ितकाराचा ह क
४.६ िन कष
४.७ सारांश
कायदा (Law) – अथ , व प , वैिश ्ये, उगम थान े, कार, मह व
राजक य आब ंधन (Political Obligation) – अथ , व प , आबंधनाच े कार
ितकाराचा अिधकार (Right to resist) – जॉन लॉक, टी. एच. ीन, हेरॉ ड
ला क व उदारमतवादी आिण आदश वादी िवचारव ंतांनी केलेलं समथ न
ितकाराची साधन े िकंवा माग (Forms and Resistance)
राजक य ितकाराच े गांधीवादी त ं (Gandhian Techniques of Resistance to
Autho rity)
४.१ तावना :-
मनु या या वत णूक संबंधी काही सव मा य िनयम आह ेत. हणूनच मन ु य
इतरांशी सम ंजसपण े व ा ग त ो . ॲ र टॉटल या मत े, याय व काय ािशवाय वागणारी
य िनक ृ दजा चा ाणी होय . कोणताही समाज िनयामािशवाय आपल े काय क
शकत नाही . हे िनयम कधी आपोआप तया र झाल ेले असतात तर कधी ह ेतुपुर सर
िनमा ण केलेलं असतात . िनयामािशवाय रा यकारभार हणज े अराजकता होय .
काय ािशवाय मन ु याचे जीवन पशुवत होईल. हणूनच हॉ बस हणतो य ेक
रा याला आप या रा यात शा ंतता आिण स ु यव था थािपत करायची असत े.
िनयमा ंिशवाय रा य कारभार चाल ूच शकत नाही . काय ाम ुळे मनु याची बा वत णूक
िनयिमत हो ते आिण समाजिवघातक क ृ यांना आ ळा बसतो . काय ाम ुळेच समाजातील munotes.in
Page 45
45 येक य ला कोणाचीही भीती न बाळगता आपला िवकास करता य ेतो. काय ाम ुळेच
मनु याची सव े ात गती झाली व आजही होत आह े.
कायदा हणज े काय ?
कायदा ही स ं ा हणज े इं जी मधील लॉ ा श दाच े मराठी पा ंतर होय .
इं जी मधील Law हा श द ट्यूटोनीक श द आहे व तो Lag पासून तयार झाला आह े
Lag चा अथ सव मा य ‘Which is Fixed ’ असा होतो . इं जीम य े याचा अथ सवा ना
सारख असणारा ‘Which is Uniform’ असा हो तो. अनेक िवचारव ंतांनी कायदा ा
सं े या या या िदल े या आह ेत. याची चचा पुढील माणे करता य ेईल.
१) मॅकआय हर - ‘ कायदा हणज े येक े ात चालणारी रा याची स ा होय .’
२) डॉ. आशीवा दन – ‘कायदा हणज े रा यातील नाग रका ं या वत णूक संबंधी िनयम
होय, काय ाला िवरोध करणा याला िश ा होत े. अशी िश ा रा यातील श या
ारे आमलात आणली जात े.’
३) जॉन ऑ टीन -‘रा या या सव भौमान े (सव च अशा िनि त मानवान े)
आप याप े ा किन य ना िदल ेली आ ा हणज े कायदा होय .’
४) एचा. इ.हौलां - ‘मानवाची बा वत णूक ठरिवणार े सव सामा य िनयम ज े साव भौम
स ा आमलात आणत े या िनयमा ंना कायदा ह णतात .
५) ऑ सफोड इंि लश िड शनरी - ‘स ेने लादल ेले वत नाचे िनयम हणज े कायदा
होय.’
६) जॉन सालम ंड-‘ याया या थापन ेसाठी रा यान े केले या आिण अमलात
आणल े या िनयमा ंचा संच हणज े कायदा होय .’
७) े. वु ो िवलसन -‘शासनाकड ून समान िनयमा ं या व पात या ंना प व
औपचा रक मा यता िमळत े आिण या ंना दंडश चा आधार असतो अस े समाजात
थािपत झाल ेले आधार , िवचार व सवयी हणज े कायदा होय .’
वरील या या ंव न आप याला काय ाची खालील व ैिश ्ये सांगता य ेतील .
४.२ काय ाची व ैिश ्ये :-
१) काय ात ून रा याची इ छा य होते (Law is the Expression of the will
of the state) – येक रा याला आप या रा यात शा ंतता व स ु यव था
थािपत करावयाची असत े. यासाठी रा या ंना िनयम कराव े लागतात . या
िनयमा ंनाच कायदा हणतात . या काय ात ून रा याची इ छा य होत े. munotes.in
Page 46
46२) कायद ेमंडळा ार े कायदा क ेला जातो (Enforced by the state) – रा य
सव च स ं था आह े.रा या या वतीन े कायद े कर याच े काम शासनस ं था करीत
असत े. कायद े मंडळ, काय कारी म ंडळ व यायम ंडळ या शासना या तीन शाखा
असून याप ैक कायद ेमंडळ ही शाखा कायद े कर याच े काय करीत असत े.
३) कायदा लोका ंचे बा वत न आिण क ृती यावर िनय ं ण ठ ेवते (Concerned only
with the external behavior) - लोकां या भावना , िवचार , मतं इ याद वर
कायदा िनय ं ण ठ ेऊ शकत नाही , तर लोकांचे बा वत न आिण क ृती यावर कायदा
िनयं ण ठ ेवतो. उदा. िलंगभेद क नये, ि या ंना समाजात समान वागण ूक ावी ,
समाजातील लोका ंनी काय कराव े, कसे कराव े, कसे वागाव े यावर कायदा िनय ं ण
ठेऊ शकतो .
४) कायदा सवा ना समान लाग ू होतो (Law is equal for all) – कायदा सव
लोकांना सारखाच लाग ू होतो. काय ासमोर सवा ना समान वागण ूक व स ंधी िमळत े.
काय ाच े सवा ना समान स ंर ण िमळत े, काय ाप ुढे भेदभाव नाही . कायदा सवा ना
सारखा लाग ू होणारा असतो .
५) काय ा या माग े दंडश असत े (Violation of Law invites
Punishments) - काय ाचा भ ंग के यास रा याकड ून िश ा िमळत े, दंड होतो ,
काय ाची अ ंमलबजा वणी कर यासाठी रा याम य े पोलीस यव था असत े.
कायद ेभंग करणा यास पोलीस यो य ती कारवाई क न द ंड देतात. हणज ेच
काय ा या मागे दंडश असत े.
६) लोका ंचे क याण ह े काय ाच े उि असत े (Purpose of law is welfare of
people) – समाजात शा ंतता आिण स ु यव था थापन करण े हे रा याच े मु य
उि आह े. रा य काय ा ार े लोकिहत , लोकांचे क याण , लोकांना सुर ा, शांतता,
वतं , समता , याय िमळव ून दे याचे काय करीत असत े.
७) काय ाच े पालन करण े स च े असत े – रा या या अ ंतग त असणा या सव सं था,
संघटना आिण नाग रका ंना काय ाच े पालन कराव े लागत े. येकाला रा याचा
कायदा मािहत असावा लागतो . कायद ेभंग करणा यास िश ा होत े. कायदा पाळण े
ऐि छक नस ून स च े आहे.
८) कायदा िलिखत व पाचा असतो (Law s are preciously written down)
– कायदा िनि त व िलिखत व पाचा असतो . िलिखत व प व पा या
काय ा ार ेच समाजात याय थािपत क ेला जातो . अिलिखत कायदा हणज े
ढी, था, संकेत होय .
९) िवधीिनयमा ंचे पालन कराव े आिण याबाबत य ला वात ं असत े पण काय ाच े
उ लंघन करणा या य ला काय ात सा ंिगतल ेली िश ा भोगा वी लागत े. munotes.in
Page 47
47१०) कायदा िनिम तीचा उ ेश सूडबु ी नसावा . य ला सदाचारी बनिवण े आिण
सामािजक िहताच े संवध न करण े हाच काय ाचा उ ेश असला पािहज े.
११) काय ाची अमलबजावणीशासक य य ं णेकडून होत े. काय ाची तक शु ता व
काय ा चा अ वयाथ वतं या यमंडळाकड ून लावला जातो .
१२) काय ात स ू ब ता असली पािहज े. एकाच रा यात पर पर िवरोधी कायद े
असतील तर या ंचा काहीच उपयोग होणार नाही . उलट याम ुळे ग धळ माज ेल.
१३) कायदा वत मानकाळ व भिव यकाळाशी स ंबंिधत असतो . भूतकाळात घडल े या
वत नाशी काय ाचा स ंबंध नस तो.
४.३ काय ाची उ प ी थान े (Sources of Law)
या माण े व त मान काळातील रा यस ं था ही ित या िवकसनशील व ृ ीचे
ोतक आह े. या माण े व त मान कायदा ह िवकिसत व ृ ीचाच प रणाम आह े.
ऐितहािसक कालख ंडाम य े काय ा या यव थ ेत बदल झाल े. काय ा या िनिम तीसाठी
कायदा तयार करणारी मंडळीही जरी अिधक ृत साधन हण ून कारणीभ ूत ठरत असली
तरीही ढी , था,संकेत, धम , नीतीिनयम , यायालयीन िनण य ही काय ाची
उ प ीसाधन े अनिधक ृत असली तरी या ंची उप े ा करणे यो य ठरत नाही . या
अनिधक ृत व अिधक ृत साधना ंचा िवचार प ुढील माण े केला आह े.
काय ाची उ प ी साधन े :
१) सामािजक चालीरीती , ढी, था वग ैरे (Custom and usages) :
सामािजक चालीरीती , था ह े काय ा या िनिम तीचे ाचीन आिण पिहल े
उगम थान आह े. एकच गो य न े वारंवार करण े, इतरांनी या गो ीच े अनुकरण करण े
ामुळे चालीरीती , ढी आिण था िनमा ण होतात . ा चालीरीतीची िनिम ती सामािज क
जीवना या गरज ेनुसार तस ेच याय िनती या क पन ेनुसार झाली .
ा सामािजक चालीरीती अि त वात य े यापूव समाजाच े सव यवहार , ढी,
था, संकेत ा ंना अन ुस न होत असत . अशा ढी , था, संकेत हे लौिकक अथा ने
समाजजीवनाच े अित र िवधीिनय मच होते. अशा ढी , था, संकेतांना या ं या
सामािजक उपयोगीत ेमुळे रा याची मा यता िमळत े, हणज ेच या ंचे काय ात पा ंतर
होते. उदा. चोरी क नय े ा सामािजक क ृतीला रा या ची मा यता िमळताच चोरी क
नये असा कायदा िनमा ण झाला . रा य य ेक ढी , था आिण स ंकेतांना मा यता द ेते
असे न ा ह ी . या चालीरीती बदल या काळान ुसार समाजाला आव यक नाहीत , या
आपोआपच न होतात . समाजि य ढ च े काय ात पा ंतर झा याची अन ेक उदाहरण े
आहेत, याम य े बॅिबलोिनयातील हमराबी कोट , ीसमधील ाको व सोलन कोड , रोम
मधील लॉज ऑफ िद ट ्वे ह ट े पल, भारतातील मन ू आिण या व यय म ृती,
इं लंडमधील सामा य कायद े, भारतातील िववाह , वारसाह क कायदा इ यादी . munotes.in
Page 48
48 ा. मॅकआय हर अस े हणतात क , समाजातील येक ढ च े काय ात
पांतर होत े असे हणण े यो य नाही . बदल या प रि थतीन ुसार या य ठरणा या ढ ना
शासन मा यता द ेत नाही . उदा. लॉड ब िटंगने भारतात काय ा ार े सतीची प त ब ंद
केली. भारता या स ंिवधानान े अ पृ यता पाळण े हा गु हा ठरिवला .
२) धम (Religion) –
धमा तील अ प ृ यता ह े िवधीिनयमा ंचे आणखी एक ज ुने उगम थान आह े.
ाचीन काळी रा यस ेला काय ाचा ज मदाता ई र आह े असे लोक मानीत होत े.
ई राची ओ ख धमा ारे ह ो ई. धम गु ंनी केलेली आ ा हणज े ‘ई री कायदा ’ असे
लोक समजत असत . ाचीन काळी य या जीवनात धमा ला फार मह वाच े थान
होते. धािम क िनयम , ढी, िवधीिनयम , ई री िनयम ा गो ी ना एकच आद ेश अस े
मान यात य ेत होत े. धम बा वत न करणारी य समाज ोही व रा य ोही ठरत अस े.
यायदानाच े क ाय धम गु ं या स या नुसार होत अस े. धमा म ये रा य यव थ ेसंबंधीचे
िस ांत अंतभू त कर यात आल े होते.
धािम क िनयमा ंचे सामािजक व राजक य मह व ल ात घ ेऊनच या ंना काय ाच े
प द े यात आ याची अन ेक उदाहरण े आपणा ंस सा ंगता य ेतील. याम य े ाचीन िह ंदू
कायद े, ‘मनु मृती’, मु लीम कायद े ‘शरीयत ’ या ंथावर आधा रत आह ेत. िहंदू कोड
िबल ह े दायभाग ंथावर आधा रत आह े. चोरी, खून इ. गो ी अधािम क अस याम ुळे
बेकायद ेशीर ठरिव यात आ या .
३) यायप ंिडतांची चचा (Jud icial Discussion) –
यायाधीश समाजातील चिलत िवधीिनयमास ंबंधी या मू यत वा ंची उपय ु
अशी चचा करताना , काय ाचा अथ लावताना , िविश प रि थतीचा अ यास करतात .
काय ाला अिधक प व तक शु व प ा क न द ेतात. यायाधीशा ं या तक शु
आिण सा ंगोपांग चच मुळे काय ातील स ंिद धता व उिण वा न होतात . यामुळे
िवधीिनय मांना नवीन व प िमळत े तर कधी ज ु या िवधीिनयमात द ु ती होत े. वक ल
व यायाधीशा ंसाठी यायप ंिडताची चचा व या ंची मत े, अितशय उपय ु ठरतात . उदा.
इं लंडमधील लोक , ब थम ल ॅक टोन ा कायद ेपंिडतांनी िलिहल े या ंथात व ैधािनक
त वे व िस ांत आढळतात . अमे रकेत क आिण टोरी ा कायद ेपंडीतां या भा याम ुळे
तर भारतात वारसा ह काचा कायदा िव ान े र व जीभ ूत वाहनान े िलिहल े या ंथामुळे
आिण म ु लीम कायदा फतवा आलमिगरी ा ंथामुळे भािवत झाली .
४) यायालयीन िनण य (Judicial Decis ion) –
ाचीन काळी य - य मधील स ंघषा चा िनण य समाजातील अन ुभवी व
ानी य द ेत असत . या य नी िदल ेला िनण य सामा य ब ु ीवर आधा रत अस े.
असा िनण य देताना चिलत ढी , था आिण स ंकेत यान ुसार थािपत झाल ेले िनयम
यावेळी िवव ेकबु ीनुसार िनण य िदल े.
munotes.in
Page 49
49 आजही थािपत िनयमा ंनुसार यायाधीश यायदानाच े काय करतात . ब याच
वेळेस जु या चालीरीती , ढी व िवधीिनयम एखा ा ा ंचा िनकाल लाव यास असमथ
ठरतात . अशाव ेळेस यायाधीश ताि वक िवचार क न यवहार ब ु ीचे िनण य देतात.
भिव य काळात अशाच तह या ांचा िनकाल लावताना असा िनण य माणभ ूत
मान यात य ेतो. उदा. अमे रकेचे सर यायाधीश हक अस े हणतात क “आ ही स ंिवधान
बंधनात आहोत . पण स ंिवधान नऊप ैक पाच यायाधीशा ंनी िदल ेला िनण य होय .
५) यायबु ी (Equity) –
यायब ु ीचा अथ असा होतो क , यायाची समानता व श ु ता राख यासाठी
जु या काय ाम य े वतः सदसि व ेकबु ीनुसार यायाधीशा ंनी केलेले बदल होतात .
चिलत काय ान ुसार यायाधीश याय द ेतात.पण य ेक कायदा प रप ूण व
प रप व असतोच अस े न ा ह ी . अशाव ेळी सारासार िवव ेकबु ी आिण थािपत
या ता वान ुसार यायाधीश याय द ेतात. ा िनण यातून पुढे कायद े आकारास य ेतात.
यायाधीशा ंनी काय ातील उिणवा , दोष, ताठरता प रि थती न ुसार न क ेलेली असत े
हणूनच कायद ेमंडळ या िनण यांना मा यता द ेऊनच काय ात पा ंतर करत े. इं लंडम ये
चा सेरी कोटा ने िदले या िनण यानुसार काही काय ा ंची िनिम ती झाली आह े.
६) िविधम ंडळ –
आधुिनक काळात िविधम ंडळ ह ेच काय ाच े मु य व अिधक ृत उगम थान आह े.
िविधम ंडळात लोका ंचे ितिनधी नसतात . असे ितिनधी समाजा या गरजा जनत े या
गरजा आशा आका ं ा व िहतस ंबंधाचे र ण करतात . यानुसार कायद ेमंडळात त े
िवधेयके म ांडतात . यांना कायद ेमंडळाची मा यता िमळाली पािहज े, ा िवध ेयकांचे
काय ात पा ंतर होत े. कायद ेमंडळान े केलेला कायदा हणज े अ य पण े जनत ेला
कायदा होय .
कायद ेमंडळान े केले या काय ात िनि तता असत े. कायद ेमंडळात घटन ेशी
किटब राह न वत : या अिधकार े ात कायद े िनमा ण करत े. अशा काय ा ंना िवरोध
कमी असतो . कायद ेमंडळ नवीन कायद े िन मा ण करत े, या ज ु या काय ात प रवत न
करते िकंवा पूण पणे र क शकत े.
वरील माण े काय ाची उगम थान े अनेक आह ेत. कायद ेमंडळ कायद े करताना
कायद ेिनिम ती या ि य े ारे कायदा ा करीत असत े. या काय ाच े व प
वरील माण े असत े. केले या िविवध धा का ंतून ठरत असत े. यामुळेच या सव घटका ंना
काय ाची उगम थान े हटल े जाते.
काय ाच े कार (Classific ation of Law) –
काय ाची उगम थान े, व प , उपयोग आिण काय या आधा रावर काय ाच े
िविवध कारात िवभाजन कर यात य ेते. ॲ र टॉ टल, जॉन लॉक आिण थॉमस हॉ ज ,
या िवचारव ंतांनी नैसिग क कायदा व याच े यामधील काय आिण उ ल ेख केला आह े.
नैसिग क कायदा िनसग त:च िनमा ण होतो . तो रा या या काय ाप े ा े असतो . या munotes.in
Page 50
50 करणात राजक य काय ाचा आपण अ यास करणार आहोत . राजक य कायदा
रा या ंग त असतो . राजक य काय ाच े मु यत: रा ीय कायदा आिण आ ंतररा ीय
कायदा अस े दोन कारात िवभाजन करता येते . ते िवभाजन प ुढील माणे आहे.
रा ीय कायदा (National Law) –
रा या ंतग त असणा या सव य , सं था, िविवध सम ुदाय ा ं यावर
चालणा या व तेथील साव भौम स ेने िनमा ण केले या काय ास रा ीय काय दा अस े
हणतात . ा काय ा चे अंमल रा यान े यापल े या भौगो िलक े ापुरताच मया िदत
असते. रा ीय काय ाला द ंडश चा आधार असतो . या काय ाच े उ ल ंघन क े यास
िश ा होत े. ा रा ीय काय ाचा अ ंमल परक य राजद ूत, परक य द ुतवास व परक य
कम चारी ा ं यावर राह शकत नाही . रा ीय काय ाच े सवैधािनक व साधार ण कायदा
असे दोन उप कार पडतात .
संिवधािनक िक ंवा घटना मक कायदा (Constitutional Law) –
या काय ान े रा यस ं थेचे व प , रा याच े िविवध िवभाग , यांची रचना ,
अिधकार व काय , यांचे पर पर स ंबंध, नाग रका ंचे मुलभूत अिधकार इ . िनि त क ेले राजक य कायदा (Law) आंतररा ीय कायदा International Law रा ीय कायदा National Law) साधारण कायदा (Ordinary) घटनात मक कायदा
(Constitution Law)
शासक य कायदा
(Administrative Law) यि गत कायदा (Private) सव सामा य कायद े
(General Law) साव जिनक कायद े
(Public Law)
munotes.in
Page 51
51जातात , यांना घटना मक िक ंवा स ंवैधािनक कायदा अस े हणतात . घटना मक
काय ा ार े रा यघटन ेसंबंधीचे िनि त िनयम सा ंग यात य ेतात. या घटना मक
काय ाम य े शासनाचा म ुलभूत त वा ंचा समाव ेश केलेला असतो .
असा घटना मक कायदा िलिखत िक ंवा अिलिखत व पाचा असतो . अलीकड े
घटना मक कायदा िनि त व पाचा असावा , यावरच बह ता ंश भर आह े. घटना मक
कायद े ि व शेष ि य े ारे दु त कर यात य ेतात. उदा. भारत, अमे रका, इं लंडम य े
मा घटना मक कायदा व सामा य कायदा असा भ ेद केलेला नाही .
सव साधारण कायदा (Ordinary Law) –
या काय ा चा संबंध घटन ेशी नसतो व या काय ा ार े नाग रका ंचे पर पर
संबंध तस ेच नाग रक व सरकार ा ंचे संबंध प केलेले असतात , यांना सव साधारण
कायद े अ से हणतात . सव साधारण िक ंवा सामा य काय ाच े साव जिनक व यि गत
असे दोन कार पडतात .
साव जिनक कायदा (Private Law) – य व य आिण य व रा य यातील
संबंध िनि त कर याचा काय ाला साव जिनक कायदा अस े हणतात .
यि गत कायदा (Private Law) – या काय ा ार े य तील स ंबंधाचे िनयमन
होते, याला यि गत िक ंवा खाजगी कायदा अस े हणतात .
उदा. िववाह , घट फोट यास ंबंधीचे कायद े.
शासक य कायदा (Administrative Law) – या िनयमा ं ारे िविधम ंडळ व
यायम ंडळ या ंना वगळ ून शासनय ं णेचे संघटन, काय प ती, अशा आिण कत य प
केली जातात . ांना शासक य कायदा हणतात .
अलीकड े रा या ंनी काय वाढवली आह ेत. रा याची काय शासक य
नोकरवगा कडून केली जातात , यांना ही काय पार पाड यासाठी काही माणात स ा
ा होत े. नोकरवगा ने वतः या लहरी माण े काय केले तर नाग रका ंचे वात ं य
धो यात य ेईल. तसे होऊ नय े हणून शासक य कायदा अि त वात आला . शासक य
काय ा ंमुळे सरकारी अिधकारी व सामा य नाग रक या ंचे संबंध आिण पर पर जबाबदारी
िनि त कर यात य ेते.
ा सम य े शासक य यायिनवाडा कर यासाठी वत ं शासक य यायालय े
आहेत.
सव सामा य कायद े (General Law) –
देशात शा ंतता व स ु यव था थािपत करण े हे रा यस ं थेचे मुख काय आहे.
यासाठी साव जिनक िहत आिण क याण ल ात घ ेऊन रा यान े तयार क ेले या
िवधीिनयमा ंना सामा य कायद े असे हणतात . शासक य कायद े सामा य काय ात
समािव होतात . सव सामा य कायदा त ेथील कायद ेमंडळामाफ त तयार होतो . असा munotes.in
Page 52
52कायदा िलिखत व पाचा असतो . हा कायदा घटना मक काय ाप े ा े असतो . या
काय ाच े उ ल ंघन करणा यास िश ा होत े.
सामा य काय ाच े अ याद ेश, िदवाणी व फौजदारी अस े भाग पडतात .
अ याद ेश (Ordinary) - आधुिनक रा याम य े कायदा तया र कर याच े काय
कायद ेमंडळाच े आ ह े. परंतु कायद ेमंडळाच े अिधव ेशन न ेहमीच भ रत नाही .
कायद ेमंडळा या िव ा ंतीकाळाम य े उ वल े या आकि मत प रि थतीत त ड
दे यासाठी रा याला सव च शासनाला ह क ुम काढ याचा अिधकार असतो . या
वरह कुमाची वा अ याद ेशाची अमलबजावणी काय ा माण ेच होत े. असे वरह क ुम िविश
काळाप ुरतेच काढल ेले असतात . कायद ेमंडळाला अिधव ेशनात स ंम ी िमळत असत े.
कायद ेमंडळाची स ंम ी िमळा यान ंतर याच े पांतर काय ात पा ंतर होत े. अ यथा तो
वरह कुम र होतो .
िदवाणी कायदा (Civil Law) – नाग रका ं या मा लम ेसंबंधी व नाग रका ं या
ह कस ंबंधीचे िनयमन करणा या काय ाला िदवाणी कायदा अस े हणतात . याची
अमलबजावणी रा या ार े दंडश या आधारावरच कर यात य ेते.
फौजदारी कायदा (Criminal Law) – रा यातील ग ु हेगारी व ृ ीला आळा
घाल यासाठी व रा यात शा ंतता व सु यव था थािपत कर यासाठी तयार क ेले या
काय ाला फौजदारी कायदा अस े हणतात . याची अमलबजावणी द ंडश या
आधार ेच कर यात य ेते.
यािशवाय रा या या काय ाच े इतरही काही कार पडतात , ते पुढील माण े –
१) सैिनक कायदा (Mar tial Law ) – रा यातील सै य मुखाने सै यात स ु यव था
िनमा ण कर यासाठी क ेलेला कायदा हणज े सैिनक कायदा होय . रा यात अशा ंतता
िनमा ण झाली तर या काय ाचा उपयोग होतो . या काय ाची अमलबजावणी
सैिनकांकडून अ य ंत काट ेकोरपण े कर यात य ेते. अशा काय ािव कोणालाही कोटा त
जाता येत नाही .
२) याया ार े िनिम ती कायदा – परंपरागत था व यायब ु ी यास अन ुस न
कधीकधी यायाधीश िनण य देतात. चिलत कायदा अपूरा ठर यास यायाधीश
सदसदिवव ेकबु ीला अन ुस िनण य देतात व चिलत काय ातील उिणवा द ूर करतात .
सदरचा िनण य भिव यकाळाती ल खाट यासाठी माणभ ूत मानला जातो .
३) िनवा चन म ंडळा ार े िनिम त कायदा – ि व झल ड व अम े रका य ेथील काही
घटकरा यात काय ािवषयी प ुढाकार घ े याचा व कायद ेमंडळान े केले या काय ावर
अनुकूल व ितक ूल मत य कर याचा अिधकार जनत ेला आह े. यानुसार तया र
होणार े कायद े “िनवा चन म ंडळा ार े िनिम त” ा कारात मोडतात .
munotes.in
Page 53
53४) पररा करार – संिवधानान े िदले या अिधकारान ुसार व कायद ेमंडळा ार े ा
झाले या द िवध ेयक श नुसार रा ा य आिण या या हाताखाली असल े या
उ चपद थ सरकारी अिधका या तफ देशाशी ज े करार कर यात य ेतात, यांना
पररा करार अस े हणतात . कायद ेमंडळान े अशा करारा ंना स ंम ी िदली क याच े
काय ात पा ंतर होत े.
आंतररा ीय कायदा (Inter national Law)
सुसं कृत रा ा ंना आप या पर पर यवहारासाठी कायद ेशीर ्या बंधनकारक
हणून समजला ग ेलेला “सांकेितक िनयमा ंचा संच हणज े आंतररा ीय कायदा आह े.
अशी या या ऑपे होमन े केलेली आह े.
अलीकड े रा ारा ाच े संबंध सुरळीत हाव ेत व म ै ीपूण यवहार िनमा ण हाव ेत
हणूनच आ ंतररा ीय स ंघटना आप या सभासद रा ा ंवर काही ब ंधने घालत े, या
बंधनांना व िनयमा ंना आंतररा ीय कायदा अस े हणतात . काही िवचारव ंत आंतररा ीय
काय ाला कायदा मानत नाहीत कारण या काय ाच े उ ल ंघन कर याला रा ात िश ा
कर यासाठी बळ आ ंतररा ीय स ा नसत े. तसेच आंतररा ीय याया लयान े िदलेला
िनण य उ ल ंघन कर याचा रा ा ंवर बंधनकारक नसत े.
रा ारा ा ंनी आ ंतररा ीय काय ाच े प ा ल न न क े यास अराजकता माज ेल
हणूनच या काय ाच े पालन होण े आव यक आह े. रा याच े िनरंकुश साव भौम व हाच या
काय ा या िवकासातील अडथळा आह े. असा का यदा आ ंतररा ीय ठ राव, करारनाम े,
आंतररा ीय प रषदा , रा ारा ा ंनी मा य क ेलेली आचारस ंिहता या ार े िनमा ण होरो .
सुसं कृत रा य या काय ाच े पालन करताना िदसतात .
काय ाच े मह व
काय ाचा ह ेतू आिण कायद ेपालनाची गरज हणज ेच काय ाच े म ह व होय
रा या तील य ेक य न े काय ाच े पालन कर याची गरज असत े. याची करण े
पुिढल माण े –
१) रा याच े साव भौम व काय ात ून य होत े -
एखाद े रा य साव भौम आह े, हे या रा या या काय ात ून ल ात य ेते. कारण
येक रा याम य े या द ेशाची शास नप ती यश वी हो यास काय ाची गरज असत े.
बाक र या िवचारव ंता या मत े, शासना चे ख रे यश कायदापालनात , काय ाचा आदर व
अंगीकार कर यात आह े.
२) शांतता व स ु यव था –
मानवी वत न िनय ंि त कर याच े, समाजातील य - य मधील स ंबंध था
िपत कर याच े साधन हणज े कायदा होय . कायदा समाजा या िहतस ंर णाच े साधन
आहे. समाजातील सवा वर िनय ं ण ठ ेऊन शा ंतता व स ु यव था िनमा ण कर याच े काय
कायदा करीत असतो .
munotes.in
Page 54
54३) दुब लांचे र ण करण े –
कायदा समाजिवरोधी क ृत ना िनब ध घालतो , भीतीय ु वातावरण िनमा ण करण े
हा काय ाचा उ ेश असतो . काय ाम ुळे दुब ल, गरीब, मागासल ेले या सवा ना याय
िमळतो . काय ाम ुळे गरीब व ीम ंत या सवा ना याय िमळतो . लोकां या ह क आिण
वातं याचे र ण होत े.
४) मानवी स ं कृतीची गती –
समाजाचा सामािजक , आिथ क,राजक य , सां कृितक गतीचा आधार
कायदाच आह े. सामािजक स ुरि तता िनमा ण कर याच े काम कायदा करीत अस याम ुळे
िवकास व शा ंतता थािपत होत असत े. समाजात वत ं , समता व याय काय ा ार ेच
थािपत होतो .
५) रा ीय िवकास –
रा ाची सवा गीण गती काय ा या अि त वामुळेच झाली आह े. कायदा
नसेल तर अराजक िनमा ण होईल . काय ाम ुळेच क याणकारी रा याची िनिम ती व
सामािजक याय ही रा याची उि ्ये सा य हो यास मदत होत े.
िन कष
संपूण जगात व समाजात कायदा आह े. कायदा समाजाला एक व ैधािनक व
या य चौकट दान करतो या आधार े संबंध मानव सम ूहाचे िनयमन होत े
काय ािशवाय मानवाच े व मानवी स ं कृतीचे अि त वच श य नाही.
४.४ राजक य आब ंधन (Political Obligation)
तावना :-
रा या या नाग रक या ना यान े य ेक य वर राजक य आब ंधनाची
जबाबदारी असत े. येक देशाचे नाग रक रा या या आ ा पाळतात . आिण शासनात
सहकाय करतात .
राजक य त व ानातील राजक य आब ंधन ही म यवत स ंक पना आह े. एखादी
राजक य यव था िटकण े व अि त वात राहण े हे राजक य आब ंधनावर आधा रत आह े.
जे हा लोक राजक य यव थ ेशी एकिन राह न रा याच े आ ापालन करतात , ते हा ती
यव था िटक ून राहत े. याव न दोन मह वाच े िनमा ण होतात . १) लोक रा या या
आ ा का पाळतात ? २) लोक रा या या आ ा का पाळत नाहीत ? िकंवा लोक
रा याला ितकार का करतात ?
राजक य आब ंधनाचा अथ आिण व प –
‘ऑ लीग ेशन’ ही सं ा रोमन काय ात ून आल ेली आह े. काही लोक यासाठी
‘आ ापालन ’ िकंवा ‘आ ा पालनाची जबाबदारी ’ असे मराठी पया य वापरतात .
आबंधन हणज े कत य करण े िकंवा एखादी क ृती करण े िकंवा न करण े होय, munotes.in
Page 55
55 वे छेने, विवव ेकाने, अंतग त, ेरणेतून नाग रक ज े हा राजक य आ ा पालन
करतात त े हा या ंना राजक य आब ंधन असे हणतात . ो.अरने ट बाक र यांनी
‘ि ि सप स ऑफ सोशल अँड पोली टीकल थेअरी’ या ंथात अस े हटल े आह े क
“एखादी गो कर या या आव यकत ेपोटी आपणास सा य करणारा कायद ेशीर ब ंध
हणज े आ बंधन होय .” रा याकड े सव च स ा असत े, यामुळे रा यान े नाग रका ंना
आ ा द ेणे आिण या आ ा नाग रका ंनी पाळण े अपेि त असत . नाग रका ंनी काय कराव े
व काय क नय े हे सांग याचा अिधकार रा यास असतो . राजक य आब ंधनातच
राजक य उ रदायी व अस ेही हटल े जाते.
राजक य आब ंधनाच े व प –
१) नैितक आिण कायद ेशीर आब ंधन
२) सकारा मक आिण नकारा मक आब ंधन
नैितक आब ंधन –
अनेक वषा पासून समाजात था , परंपरा, ढी या व पात जी न ैितक कत य
पार पाडावी लागतात यास न ैितक आब ंधन हणतात . नैितक कत यदेश, काळ व समाज
या माण े िभ निभ न असतात . यामुळे नैितक आबंधन ऐि छक आह े. उदा. समाजातील
गरजूंना मदत करत े. मोठे िकंवा व र या ंचा आदर राखण े इ.
कायद ेशीर आब ंधन –
रा यान े मा य क ेलेले, काय ान े थािपत क ेलेले िनयम पाळण े हणज े
कायद ेशीर आब ंधन होय . काय ाला रा याच े पाठबळ असल ेले नाग रक राजक य
आबंधन करतात . राजक य आब ंधन क ेले नाही तर य ला द ंड होतो . उदा. भारतीय
नाग रका ंची रा वज , रा गीत , रा यघटना या ंचा आदर करावा लागतो . हे राजक य
आबंधन आह े. जर लोका ंनी हे केले नाही तर द ंड होतो .
सकारा मक आब ंधन –
रा पती लोका ंनी काय कराव े हे सांगणारे रा याच े कायद े हणज े सकारा मक
आबंधन होय . उदा. कर भरण े, मतदान करण े इ.
नकारा मक आब ंधन –
रा यान े मनाई क ेले या गो ी न करण े हे सांगणारे रा याच े कायद े हणज ेच
आबंधन होय . उदा. चोरी क नय े, खून क नय े. इ.
मह वाची राजक य आब ंधने
१) रा याशी सहकाय करण े –
लोकां या सहकाया नेच रा य यव था आिण शासन यव था काय करीत
असत े. यासाठी य ेक नाग रकान े रा याच े श ूपासून संर ण करण े, आप या
रा याला स ंकटापास ून वाचवण े, रा याला सेवा देणे, रा या ती ामािणक असण े,
रा याला एका मत ेचे र ण करण े इ. व पाची भूिमका बजावावी लागत े. munotes.in
Page 56
56२) रा या या काय ाचा आदर करण े आिण कायद े पाळण े -
लोकां या क याणासाठी िहतासाठी कायद े असतात . यामुळे येक नाग रकान े
रा या या काय ाच े पालन करण े व आदर करण े आव यक आह े.
३) िनयिमत आिण व ेळेवर कर भरण े -
रा याची शासक य य ं णा, सै य यव था , पोलीसय ं णा, क याणकारी योजना
इ. खच रा य करीत असत े. ह पैसा रा यात करात ून िमळतो . यामुळे येक य च े
कर भरण े हे कत य आह े.
४) मतदान करण े -
नाग रका ंचा मतदानाचा ह क ह केवळ एक अिधकार नस ून ते एक मह वाच े
आबंधन आह े. ि थर, यश वी आिण लोकशाही व पाच े शासन िनमा ण हो यासाठी
सदसि व ेकबु ीने मतदान कराव े. साव जिनक पद िन ेने व सेवाभावीव ृ ीने धारण कराव े
हे सु ा एक आब ंधक आह े.
५) शासनाशी सहकाय कराव े -
शांतता, कायदा व स ु यव था थािपत कर यासाठी नाग रका ंनी शासनाला
मदत करावी . ाचार िनम ु लन, आणीबाणी या काळात स ेवा देणे, अंधाधुंिदस आळा
घालण े इ. काय करताना नाग रका ंनी शासनाला मदत करावी .
राजक य आब ंधनाच े कार (Grounds of Political Obligation)
रा या या आ ा िक ंवा कायद े लोका ंनी का पाळाव ेत? या ा ंचे उ र
शोध यासाठी राजक य आब ंधनाचे आधार िक ंवा कारण े कोणती आह ेत, याचा अ यास
करणे आव यक ठरत े. खालील घटक राजक य आब ंधनाचा आधार आह ेत. िकंवा लोक
रा या या आ ा ंचे पालन का करतात याची करण े पुढील माणे आहेत –
munotes.in
Page 57
57
१) कायद ेशीर आधार – (Lega l Ground) –
रा याकड े साव भौम स ा असत े याम ुळे रा य सव सं था , संघ, नाग रक
यां यावर िनय ं ण ठ ेव याच े काय करत े. रा य यासाठी कायद े तयार करत े. ते कायद े
पाळण े येकाचे राजक य आब ंधन आह े. रा यघटना , रा याच े कायद े पाळण े लोका ंना
आिण शासनाला ब ंधनकारक आह े.
२) लॉड ाईस या मत े, अबंधनाच े आधार (According to Bric e) -
लॉड ाईस या ंनी राजक य आब ंधनाच े पुढील आधार सा ंिगतल े आहेत. राजक य आब ंधनाच े आधार िक ंवा कारण े
ाइस या
मते
१)मानवी वभाव २)आदर
३)सहान ुभूती
४)भीती
५)िववेक इतर कारण े िविवध
िस ांताची
िदलेली
कारण े कायद ेशीर
बंधन
१)दैवी िस ांत ३)उपयोगी तावादी
िस ांत
२)सामािजक
करार िस ा ंत लोकस ंम ीम ुळे देवाची इ छा
समजून रा याची उपयोिगता असत े ५)मा स वादी
िस ांत
मानवी
िववेकामुळे ४)आदश वादी
िस ांत वग िवरिहत यव था ६)श िस ांत दंडश १)गरज २)कायद े
३)भीती
४)सवय था पर ंपरा ७)पर परावादी िस ांत munotes.in
Page 58
58अ) मानवी वभाव – कोण याही कार या ासापास ून मु राहण े हा मानवी वभाव
आहे. यामुळेच रा याला िवरोध कर याचा कोणी सहसा य न करत नाही . रा याच े
कायद े लोक पाळतात , कारण कायद े पाळल े नाहीत , तर जो ास सहन करावा लागतो व
दंड होतो , तो होऊ नय े या िवचारान े लोक कायद े पाळतात .
ब) आदर – रा या ती व शासन ती आदर राखण े या कारणाप ुढे लोक रा याच े कायद े
पाळतात .
क) सहान ुभूती - रा यातील घटका ंब ल मानिसक ीन े सहान ुभूतीचे भाव असत े,
यामुळे लोक राजक य आ ापालन करतात .
ड) भीती – दंडा वना िश ेची भीती लोका ं या मनात असत े. रा याच े कायद े मानल े
नाहीत तर रा या या दंडश कड ून िश ा होईल , असे लोका ंना वाटत े, यामुळे भीतीन े
लोक कायद ेपालन करतात .
इ) िववेक – संपूण समाजाच े आिण लोका ंचे िहत कायद े पाळ यातच आह े. या िवचारान े
लोक रा याच े आ ापालन करतात .
राजक य आब ंधनाच े िविवध िस ा ंत (The Theore tical Justification of
Political Obli gation) –
राजक य िवचारव ंतांनी राजक य आब ंधनाला समथ नाथ िविवध िस ा ंत मांडले
आहेत. याम य े काही मह वाच े िस ा ंत खालील माण े आहेत.
१) दैवी िस ा ंत ; दैवी ह का ंचा आधार (Divine Will)
सव धम ंथात रा याच े आ ापालन द ैवी कारणाम ुळे होते असे तीपादन क ेले
आहे, राजा आिण रा य ह े दैवी अिधकार आह े. राजा द ेवाचा िक ंवा ई राचा अवतार
आहे. यामुळे राजा या आ ा पाळण े य ेक य च े क त य आहे. राजाला िवरोध
हणज ेच देवाला िवरोध होय आिण अस े के यास पाप होईल असा समज अस याम ुळे
लोक रा जक य आ ापालन करतात . राजेशाहीत हा िस ांत लोकि य आह े. परंतु
आधुिनक काळात हा िस ांत अशा ीय समज यात योतो . तसेच या िस ा ंताला
ऐितहािसक आधार नाही . ाचीन काळी आिण म यय ुगीन काळी राजक य आब ंधनाचा
आधार धािम क होता .
२) सामािजक करार िस ा ंत ;लोका ंची संम ी (Consent of the people) –
युरोपात १७ या व १८ या शतकात हॉ ज , लॉक आिण सो यांनी सामािजक
करार िस ांत मा ंडले. यां या मत े, िनसगा व थेत माण ूस असताना या ंना अन ेक
सम या ंना सामोर े ज ा वे लागल े. हणूनच या अव थ ेत कंटाळून लोका ंना सामािजक
करार क न रा य िनमा ण केले. रा या या आ ा लोक व े छेने पाळायला लागल े ,
हणूनच ‘लोकसम ी ’, ‘लोकांची इ छा ’ हेच राजक य आब ंधनाच े मु य कारण आह े.
थॉमस हॉ ज या मत े, िनसगा व थेत रा य न हत े, यामुळे िनसगा व थेत अंदाधुंदी व
अ यव था होती . भीतीय ु वातावरण होत े. अशा या हीन वातावरणात ून लोका ंनी munotes.in
Page 59
59सामािजक करार क ेला रा य िनमा ण केले. संपूण स ा असल े या य ला आपल े
ह क अप ण केले. आप या ह क र णाची जबाबदारी लोका ंनी या य वर टाकली .
शांतता, सु यव था व स ंर णाची जबाबदारी लोकांनी रा या वर टाकली आिण व े छेने
रा या या आ ा पाळायच े ठरिवल े.
जॉन लॉक या ं या मत े, िनसगा व थेतून बाह ेर पड यासाठी लोका ंनी करार क ेला
व यात ून रा य िनमा ण केले. या कराराम य े रा या या वतीन े काम करणार े शासन
घटना मक आिण मया िदत अस ेल अस े ठरिवल े, लोक शास ना या आशा तोपय त
पाळतील जोपय त शासन लोकिहतासाठी काम कर ेल. परंतु शासन दडपशाही करणार े
असेल तर अशा शासना या आ ा लोक पळणार नाहीत व अशा शासनाला ितकार
करतील .
सो या िवचारव ंता या मत े, रा य लोका ंनी केले या कराराचा प रणाम आह े.
रा य लोकस ंप ीवर आ धारल ेले आह े. सव च स ा लोका ं या सामुिहक इ छ ेम ये
राहील . अशा रा यात लोक रा या या आ ा पाळ यास बा ंधील राहतील . शासन स ेचा
दु पयोग करत अस ेल तर अशा रा यािव ा ंती कर याचा लोका ंना ह क राहील .
एकूण शा ंततेने सुरि तत ेने जगता याव े हण ून लोकांनी सामािजक करार क ेला आिण
रा याची िनिम ती केली. रा याचा आधार लोका ंनी इ छा व स ंम ी आह े. हणज ेच
रा या या िनयमा ंचे पालन लोक इ छ ेने करतात . असे या िस ांता या समथ कांचे मत
आहे.
३) उपयोिगतावादी िस ा ंत –
‘अिधकतम लोका ंचे अिधकतम िहत ’ सा य कर या साठी रा य िनमा ण झाल े
आहे. रा याची उपयोिगता ल ात घ ेऊन लोक रा या या आ ा ंचे पालन करतात . रा य
हे एक साधन आह े आिण सव सामा या ंचे िहत व क याण करण े हे रा याच े सा य आह े.
रा य लोका ंसाठी थापन झाल े आहे, एक उपयोगी स ं था आह े हे पट याम ुळे लोक
रा या चे आ ापालन करतात . ब थेम या मत े, रा य जा तीत जा त लोका ं या जा तीत
जा त स ुखासाठी िनमा ण झाल े आहे. रा य कायद े, दंडश , याय या ार े लोकिहताच े
सा य प ूण करत े.
४) आदश वादी िस ा ंत : मानवी िवव ेक -
िववेक हा राजक य आब ंधनाचा मु य आधार आह े. मानवाला आपल े बल आिण
दुब लता या दो ह ची जाणीव आ हे. येक य आपल े बल वाढिव याचा आिण
दुब लता कमी कर याचा सतत य न करत असत े. येक य च े जीवनाच े येय
वत:चा जा तीत जा त िवकास करण े हे आ हे. हे येय य ेक य समाज आिण
रा यात रा ह नच प ूण करत े. य ला य वा ंचा िवकास समाज आिण रा यात राह नच
श य आह े. हेगेल, टी.एच.. ीन या ं या मत े, रा यात राह नच य आप या यि वाचा
िवकास क शकतो . यासाठी य ला रा या या आ ा िनयम व कायद े पाळाव े
लागतील .
munotes.in
Page 60
60 हेगेल या आदश वादी िवचारव ंता या मत े, रा य ह े मानवी िवव ेकांचे मूत व प
होय. रा य ह े पृ वीवरील द ेवाचे संचालन होय . तर टी.एच. ीन या ं या मत े, रा याचा
आधार ताकद िकंवा बळ नस ून लोका ंची इ छा आहे.
५) मा स वादी िस ा ंत –
मा स वादी रा याला शोषण करणार े संच समजता त. या या मत े भांडवलशाही
यव थ ेम ये रा य भा ंडवला या िहता ंचे र ण करणारी व भा ंडवलदारा ं या वच वासाठी
काम करणारी स ं था आह े. याम य े िविश वगा चे िहतस ंबंध सुरि त ठ ेवणारी सं था
हणज े रा य अस े मा स मानतो . या यव थ ेत रा यात ितकार कर याचा , ांती
कर याचा लोका ंना ह क आह े. भांडवलशाही न झाली व सा यवादी यव था
थािपत झाली क शोषण स ंपेल व रा य ही सवा चे जीत साधणारी स ं था अस ेल अस े
या िस ा ंता ार े रा या या आ ापालन ेसाठी मत य क ेले आहे.
६) परंपरावादी िस ा ंत ; ढी, परंपरा, विहवाट –
सर ह े ी मेन यां या मत े लोका ंना ढी पर ंपरे माण े राजा ा पालन कर याची
सवय लागल ेली असत े. लोक अन ेक वषा पासून इ छ ेने सवयीन े राजक य आ ा पाळत
असतात . लोकांची हीच सवय कायम राहत े. एडमंड बक या पर ंपरावादी िवचारव ंताने
असे हटल े आहे क , रा यस ं था ही उ ा ंतीतून िनमा ण झाल ेली असत े. अनेक
सामुिहक शहाणपणा , अनुभव यात ून रा य िनमा ण झाल ेले असत े.
७) श िस ा ंत -
शारी रक बळ , यु द, वच व थािपत करण े यातून रा य उदयास आल ेले
आहे. रा य िनमा ण झा यान ंतर स ु ा िटकून रा हते, ते रा याकड े असल े या
दंडश म ुळेच होय . रा यात शा ंतता, सु यव था ठ ेव याच े काम परक य आ मणापास ून
रा याच े संर ण कर याच े काम फ पोलीसय ं णेत असत े. यां या भीतीम ुळेच लोक
राजक य आब ंधन करतात . कायद ेभंग कर यातच द ंड कर याचा आिण िश ा द े याचा
अिधकार रा यात आह े. हणज ेच रा याकड े असल ेली द ंडश हणज े राजक य
आबंधनाचा आधार आह े.
८) राजक य आब ंधनाच े इतर आधार
१) य ची सामािजक आिण राजक य गरज – मनु य सामािजक आिण राजक य
ाणी आह े. तो एकाक राह शकत नाही . मनु या या सामािजक गरजात ूनच समाजाची
थापना झाली आिण राजक य गरजात ून रा याची थापना झाली . समाज आिण रा य
दो ही स ं था मानवी िहतासाठी िनमा ण कर यात आ याम ुळे मानव या दो ही स ं थां या
िनयमा ंचे पालन करतो .
२) शासनाची अिधमा यता – सुिशि त आिण राजक य द ु ्या जाग क नाग रक
रा याच े िनयम पाळ तात, कारण शासन रा या या वतीन े काम करणारी स ं था आह े व
शासनाला अिधमा यता असत े. उदा. भारतीय स ंसदेने केलेले कायद े सव नाग रक munotes.in
Page 61
61पाळतात कारण स ंसदे मधील सव स द् ांची िनवड म ु व ख ु या प तीन े झालेली
असत े. जे हा शासनाला अ शी अिधमा यता असत े, ते हा राजक य आब ंधन करण े आपल े
कत य आह े, यावर लोका ंचा िव ास असतो .
३) अंदाधुंदीची भीती – समाजात सव सामा यपण े बह तेक शा ंतताि य असतात . यांना
सुरि त जीवन हव े असत े, असे जीवन रा य व काय ाअभावी श य नसत े. जर स ुरि त
व शांतताि य जीवन हव े असेल तर राजक य आब ंधन करण े आव यक आह े हे ल ात
घेऊन लोक आपली कत य पाळतात .
४) राजक य आब ंधना या मया दा – राजक य आब ंधन करण े गरज ेचे आहे. परंतु ते
िनरपे (Absolute) नाही, ते मया िदत आह े. काही िविश प रि थतीत रा याला
काय ाला िवरोध करावा . उदा. अ यायी व समाजिहता या िवरोधी कायद े. अशाव ेळी
शासनाशी सहकाय न करता आिण राजक य आ ापालन डोळसपण े कराव े. दडपशाही व
जुलमी काय ाला लोका ंनी ितकार करावा .
त ा
राजक य व प काही मह वाचीआब ंआबंधनाचे मया राजक य आबंधनाचाअथ कायद ेशीर आधार लॉड ाईस या आबांधानाचे इतर आधार
दैवी िस ांत
सामािज
क करार िस ांत उपयोिगतावादी आदश वादी िस ांत परंपरावादी िस ांत
श िस ांत मा स वादी िस ांत munotes.in
Page 62
62४.५ ितकाराचा ह क (Right to Restistance)
तावना
राजक य अिधकाराचा एक मह वाचा अिधका र िविश प रि थतीत या
अिधकाराच े समथ न करता य ेते. टी.एच. ीन, ा.ला क या िवचारव ंतानी सरकारला
िवरोध कर याचा अिधकार मा य क ेला आहे. या शासनय ं णेत हा अिधकार अमा य
केला जातो , ती जुलमी शासन यव था होय .
ितकाराचा ह क यास ंबंधी खालील म ु े मह वा चे आहेत.
१) ितकाराचा ह क हणज े काय?
२) कोण या प रि थतीत हा ह क समथ नीय आह े?
३) ितका रा या ह काच े व प आिण साधन े कोणती ?
ितकाराचा ह क हणज े काय? (Meaning)
शासना या आ ा आिण कायद े पालनास नाग रका ंनी नकार द ेणे हणज े
ितकार करण े होय. राजक य आ ापालन आिण आब ंधन न करण े ह ण ज े ितकार
करणे होय.
शासनाला ितकार कर याच े उि –
लोकांचे अिधकार याव ेळी धो यात य ेतात याव ेळी लोक रा याला ितकार
करतात . अशाव ेळी या ंना राजक य यव थ ेत, काय ाम य े, रा याला धोरणात िक ंवा
काया त बदल हव े असतात . रा यान े मनाई क ेलेली एखादी क ृती करण े िकंवा जी क ृती
करणे रा याला काय ा माण े आव यक आह े ती न करण े या दो ह चा समाव ेश राजक य
ितकारा या ह कात होतो .
जगा या इितहासात राजक य ितकाराची अन ेक उदाहरण े आहेत. अमे रकेत
जॉज वॉिश ं टन या ंनी राजक य ितकारा ार े ि टीश शासनाला िवरोध क ेला. भारतात
म.गांध या न ेतृ वाला हजारो भारतीया ंनी ि टीश शासनाला दडपशाही या धोरणात
ितकार क ेला होता .
ितकारा या ह काच े समथ न –
नाग रका ंना रा या या काय ा ंना शासनाला ितकार कर याचा ह क आह े.
रा या चे कायद े पाळण े, हे जसे नाग रका ंचे कत य आह े त सेच अ यायी काय ा ंना
ितकार करण े हे ही नाग रका ंचे कत य आह े. राजक य आब ंधन िनरप े (absolute)
काही िविश प रि थतीत स ेला िवरोध कर याचा लोका ंना ह क आह े. शासनाचा
कायदा अ यायी , नुकसानकारक लोका ं या ह का ंचा भंग करणारा दडपशाही व पाचा
असेल तर अशा काय ाला िवरोध कर याचा अिधकार लोका ंना आह े. ितकाराचा ह क
याय कारणासाठीच वापरावा व िविश प रि थतीतच अ ंमलात आणावा . munotes.in
Page 63
63 िविवध राजक य िवचारव ंतानी याबाबतीत वेगवेगळी मत े मांडली आह ेत.
ॲ र टॉटल या मत े, थािपत राजक य यव थ ेला ितकार कर याचा लोका ंना ह क
आहे. तो १) याय ा ीसाठी २)समता , समान दजा िमळावा यासाठी लोक अ याय व
आसम ंत कधीच सहन करत नाहीत . यासाठी त े ांती करतात . जॉन िम टन हणतात
क ज ुलमी आिण दडपशाही करणा या रा यक या ला िवरोध करणे लोका ंचा नैसिग क
अिधकार आह े. य ज मतःच वत ं य असत े. वसंर णासाठी व सव संमतीन े
लोकांनी शासनाची थापना क ेली आह े. तेच शासन अ याय करीत अस ेल तर अशा
शासनाला िवरोध करण े लोका ंचा ह क व कत य आह े.
उदारमतवादी िवचार
जॉन लॉक या मत े, लोकांनी रा याला िवरोध करावा पर ंतु शेवटचा उपाय
हणून लोका ंनी ितकार करावा . शासन खरोखरच अ यायी अस ेल तरच ितकार
करावा . शासन लोका ंकडे दुल करीत अस ेल. कायद ेशीर िक ंवा घटना मक मागा चा
अवलंब क नही शासन ल द ेत नस ेल, लोकां या न ैसिग क वात ं यावर ब ंदी येत
असेल तर अ ंितम माग हणून ितकार करण े समथ नीय ठरत े.
आदश वादी िवचार
डी.एच. ीन या आदश वादी िवचारव ंताने ितकाराला ह काच े समथ न केले
आहे. िविश प रि थतीतच व लोका ंनी वतःला काही िवचा नच शासनान े
ितकार करावा . ीन या मत े खालील ांचा िवचार क न ितकाराचा ह क वापरावा
१) अ यायी शासन व कायद े यात द ु ती हावी यासाठी कायद ेशीर आिण
घटना मक मागा चा अवल ंब केला काय ?
२) ितकाराचा ह क वापर याप ूव शांतपणे यो य-अयो यत ेचा िवचार क ेला काय ?
३) ह ह क सव लोका ं या िहतासाठी वापरणार आहोत काय ?
४) ितकाराचा ह क बजाव यासाठी या न ैसिग क श आव यक असतात , या
मा यात आह ेत काय ? उदा. इ छाश , धैय , िन य इ .
५) ितकाराचा ह क वापर याचा प रणाम कोणता होणार आह े? मा या क ृतीमुळे
प रि थतीत स ुधारणा होणार आह े काय?
ीन या मत े वरील ांचा शोध घ ेऊनच ितकाराचा ह क वापरावा .
गांधीवादी िवचार
म. गांधी या ंनी ि टीशा ं या दडपशाहीिव या ह काची अ ंमलबजावणी
अनेकदा क ेली. या या मत े अ यायी काय ािव ितकार कर याचा ह क लोका ंना
आहे. जे हा सव घटना मक आिण कायद ेशीर मागा नी िवरोध क े यानंतर सरकार दाद
देत नाही . ते हाच लोका ंनी ितकार करावा . ितकार शा ंतते या मागा ने करावा .
जय काश नारायण , मािट न य ुथर िकंग, दलाई लामा , अँग-साँग सूक या सव munotes.in
Page 64
64िवचारव ंतांनी अस े मत मा ंडले क , अ यायी कायद ्डे नाग रका ंनी पाळण े अनैसिग क आहे.
याय कायद े पाळण े लोका ंचे कत य आह े. जय काश नारायण यांनी शेतकया याजिमनी
संबंधी अ यायी कायद े कर याचा िवरोध क ेला होता . आिण चळवळ क ेली होती . मािट न
युथर िक ंग यांनी अम े रकेत वंशभेद करणार े कायद े न हाव ेत हण ून चळवळ क ेली
होती.
िन कष – याव न अस े हणता य ेईल क , ितकाराचा ह क समथ नीय आह े. परंतु
काही िविश प रि थतीला ह ह क असमथ नीय ठरतो . हणूनच लॉड ाईस हणतात
क , Political Rights is not a daily Brade, it is maedicine. राजक य ितकाराचा
अिधकाराचा औषध हण ूनच वापर करावा . रज या ज ेवणा माण े ह ह क वाप नय े.
ितकाराची साधन े िकंवा प ती (Forms and Resistance)
शासनाला ितकार कर याच े दोन माग आहेत.
१) िहंसा क माग
२) अिहंसा मक माग
ितकारा या ह काच े समथ न ितकाराची करण े १)अ यायी काय ािव
२)ॲ र टॉ टल-असमत ेिव
३)िम टन -सव सामा या या
िहतासाठी
४)लॉक – नैसिग क ह का ं या
संर णासाठी ितकार क े हा करावा १)िविश प रि थतीतच
२)अंितम माग हणून करावा
३)सव घटना मक मागा चा
अवल ंब के यानंतर
४) ितकार क े यानंतरचे
प रणाम ल ात घ ेऊन
५)शांततेने ितकार करावा . म.गांधी munotes.in
Page 65
65
िहंसा मक माग –
ांती, दहशतवाद , ल करी ह त ेप, बंड, सम या च उपयोक , जाळपोळ ,
तोडफोड करण े इ. मागा ना िहंसा मक साधन े हणतात .
ांती (Revolution) – जबरद तीन े शा ाला स ेव न काढ ून टाकण े हणज े ांती
असा होय . ांती क न अ यायाला ितकार करण े ह फार ज ुना माग आहे. अ याय
करणा या राजािव ा ंती करणे या मागा ने ाचीन भारतीय पर ंपरेत मा यता होती .
साधारणपण े ांतीचे व प िह ंसा मक असत े. र रंिजत ा ंती अशा व पाची असत े.
रॉबट ढाल या ं या मत े, ांती हणज े िहंसा मक क ृती जी सम ूहा क असत े, या
कृती ार े थािपत स ेला लोक अमा य करतात . ती स ा न करतात . थािपत
स ेला लोक अमा य करतात . ती स ा न करतात . थािपत यव थ ेत आम ुला
बदल घडव ून आणण े हे ांतीचे उि आसत े.
ितकाराची साधन े अिहंसा मक माग िहंसा मक माग ांती दहशतवाद
ल करी ह त ेप
स या हाच अथ स या ह स या हाचा ह ेतू स या हाची
कारण े स या हाच े माग अिहंसा मक हा अ याय
कर याम य े
बदल करण े
१)खच िनयं ण २)भयमु ता
३)लोभ नसण े
४)शारी रक म
५) वदेशी ६)न ता १)असहकार २) सिवनय कायद ेभंग
३)दहशत
४) बिह कार
५)उपोषण
६)धरणे
७) अटक करव ून घेणे
८)अज
९)िनषेध १०)रॅिफज/ मोचा munotes.in
Page 66
66 जगा या इितहासात च रा य ा ंतीत (१७८९ ) मह वप ूण ांती समज यात
येते. २० या स कात अनेक रा य ा ं या झा या . याम य े १९१७ ची रिशयन
रा य ा ंती आिण १९४९ म ये झालेली चीनची रा य ा ंती होय .
आज या काळात द ूरगामी बदला ंनासु ा ा ंती हणतात . उदा. ह रत ा ंती,
संगणक ा ंती, ितकाराच े साधन हण ून ांतीचा उ ल ेख होतो . ते हा सामा िजक िक ंवा
राजक य यव था ितकारा या मा यमात ून काढ ून िकंवा उलथ ून टाकण े होय. ांतीचे
व प मोठ े असत े, ते खालील माण े-
१) रा या या सव बाज ूंवर प रणाम करणारी असत े – ांती रा याला फा त
राजक य बाज ूवर प रणाम करीत नाही तर समाज , अथ , सं कृती अशा सव ब ा जूंवर
प रणाम करणारी असत े.
२) ांतीने आम ुला बदल होतो – ांतीचे प रणाम स ंपूण आ म ुला व द ूरगामी
असतात . ांतीने रा यातील सव यव था न या व पात उदयास य ेतात.
३) िहंसा मक – ांतीचे व प िह ंसा मक असत े.
४) नवीन यव था आणण े हे उि – थािपत यव थ ेचा श ेवट करण े या
यव थ ेला न करण े एवढाच उ ेश ा ंतीचा नस ून या जागी नवी यव था आणण े हे
ांतीचे उि असत े. बंड आिण ांती यात फरक आह े.
दहशतवादी कारवाया –
स ेला ितकार कर याचा िह ंसा मक माग हणज े कट-कार था न, दहशतवादी
कृती करण े होय. काही थोड ्या य या स ेब ल समाधानी नसतात . स ा या ं या
िव असत े या य या स ेिव दहशतवादी कारवाया करतात . उदा.
खिल तान , तिमलएलम इ यादी स ंघटना दहशतवादी क ुटी क न आप या माग या
शासनाकड ून मा य क न दे याचा य न करतात . याला कारवाया राि वरोधी आिण
रा िवरोधीही असतात . अशा स ंघटना ंवर बंदी घाल यात य ेते.
ल करी ह त ेप –
शासनािव ब ंड क न ल करी ह त ेपा ार े या शासनाला बडतफ क न
स ा िमळिवण े. ा िह ंसा मक ितकाराचा मागा ारे अ नेक देशाम य े लवकर स ा
आप या हा त घ ेते. उदा. पािक तान , बांगलाद ेश, इ यादी द ेशांम ये ल करी
ह त ेपा ार े स ा िमि व यात आली . मह वका ं ी असल ेला ल कर म ुख िमळिव यात
यश वी होतो .
अिहंसा मक ितकाराची साधन े –
दुसया म ह ा य ु ानंतर म .गांध चे अिह ंसक ितकाराच े साधन स ंपूण जगाम य े
लोकि य झाल े आहे. यालाच स या ह अस े हणतात . स या ह ह े तं जुने असल े तरी
याचा भावी वापर म .गांधी या ंनी केला. मानवी सामािजक , आिथ क व राजक य
शांततापूण मागा ने सोडिव यासाठी म .गांध नी स या हाचा अवल ंब केला होता . munotes.in
Page 67
67 अ यायी कायद े दडपशाही करणार े शासन कायद ेशीर मागा ने बदलत अस ेल तर
अशाच शासनाला ितकार कर याचा लोका ंना ह क आह े. असा ितकार शा ंततामय
मागा ने हावा . शांततापूण माग हणज े स या ह होय .
स या हाचा अथ –
स या ह हे नैितक साधन आह े. संघषा चा अिह ंसा मक माग हणज े स या ह
होय. स या ह हणज े स याला बा ंधील राहण े. स या ह हणज े आ मश अस े गांधी
गांधी हणत . स या हात ेमाने जग िज ंकणे आिण लोका ंचे नाही तर जाग क , शूर
आिण स य लोका ंचे साधन आह े. स या ह िह ंसेला नकार द ेतो. स या हाम य े
वबिलदाना ारे अ याय करणाया ला या या क ृतीची जाणीव क न द े यात य ेते.
स या हाचा ह ेतू –
चच ने, समजुतीने, आ मबलान े, वबिलदाना ने लढा द े याची अिह ंसा मक
प ती आिण संघष सोडिव याची ि या हणज े स या ह होय. याम य े अ याय
करणाया या मनाम य े दयप रवत न करण े हे उि असत े.
स या हाची त व े –
१) व िनय ं ण – वचार, उ चार , कृती यावर स या हीच े संपूण ि न यं ण असाव े
लागत े. गांध या मत े, य च े वतः या िवचारावर प ूण िनयं ण असेल तर ती
य यश वी ठरत े. स या ह करताना आचार िवचार क ृती यावर िनय ं ण असत े.
२) भयमु ता – स या ही या अ ंगी भीती असता कामा नय े. स या ही म ृ यू ,
तु ंगवास इ . कोण याच गो ना घाबरणारा अस ू नये. हणूनच स या ह ह े, शुरांचे
साधन आह े असे हटल े जाते.
३) मालक नसण े – स या ह करणाया म ये कोण याही कारचा लोभ असता कामा
नये. तसेच स या हीला वतःच े शरीर , वेळ, ताकद समाजा या िहतासाठी
वापर याची तयारी असावी लागत े. स या हीची लोभी व ृ ी अस ू नये. स या ह नी
संचय ठ ेव याची व ृ ी अस ू नये.
४) शारी रक माची तयारी – स या हीकड े क कर याची म कर याची तयारी
असावी . यांनी आपला व ेळ िवधायक कामासाठी वापरावा . शारी रक म करण े ही
सवा त मोठी समाजस ेवा आह े असे गांध चे मत होत े.
५) वदेशी – आप याच द ेशात तयार हो या या व त ू वापरण े हणज े वदेशी होय. या
मागा चा वापर क न आपली स ेवा देशाला द ेणे.
६) नमुना - नमुना ह स या हीचा मोठा ग ुणधम आहे. हणून स ा , पैसा, दजा यांचा गव
असणारी य स या ह क शकत नाही . munotes.in
Page 68
68७) आ मश – आपापसातील समज ुतीने संघष सोडिव याची ि या हणज े
स या ह होय . यासाठी सहनश ची गरज असत े. आ मश न े सहनशीलता य ेते.
आ मश असणारी य स य , अिहंसा आिण बिलदान या मागा ने आपल े उि
सा य करत े.
स या हाच े माग –
१) असहकार – १९२० साली रा ीय तरावर शासनाला िवरोधी आिण ितकार
कर यासाठी म . गांध नी असहकार चळवळ उभी क ेली. १९१९ या ि टीश शासनान े
दडपशाही करणारा रौल ेट कायदा आिण जािलयानवाला बाग ह याका ंड या घटना ंचा
िनषेध कर यासाठी ही चळवळ स ु कर यात आली . या चा ळवळीत अन ेक ने यांनी
पद या ंचा याग क ेला, शासक य नोकया सोड या , कर िदल े नाहीत , शाळा,
याया लय या ंवर बिह कार टाक यात मा अशाच कार े सव बाज ूंनी ि टीशा ंचे
सहकाय बंड केले. भारतीया ं या सहकाया िशवाय शासन चाल ू शकणार नाही . हे या
स या हात लोका ंनी ि िटशा ंना दाख ून िदल े.
२) सिवनय कायद ेभंग – काय ाचा आदर न करण े िकंवा कायदा मोडणे हणज े
सिवनय कायद ेभंग होय . सिवनय कायद ेभंग हणज े उघडपण े मु ाम अिह ंसा मक
मागा ने कायदा तोडण े िकंवा काय ाचा भ ंग करण े होय. जे हा लोक एखा ा अ यायी
काय ाला घटना मक मागा ने ितकार करतात , तरीही शासन याकड े ल द ेत
नाही. अशाव ेळी लोक सिवनय कायद ेभंग या साधना ंचा उपयोग करतात . कायद े
करताना शासन लोका ं या स ूचना आिण माग याकड े दुल करत े, शासक य धोरण े
लोकां या िव असतात . ते हा सिवनय कायद ेभंग के याची अन ेक उदाहरण े
आहेत.
सिवनय कायद ेभंगम य े दोन क ृत चा समाव ेश होतो . १)शासनान े मनाई क ेलेली कृती
करणे. २)शासना ने आव यक क ेलेली कृती न करण े. एखादी गो िक ंवा कायदा
शासनान े मनाई क ेलेला अस ेल तरीही लोका ंनी ती क ृती करण े िकंवा एखादी क ृती
िकंवा कायदा आव यक आह े अशा शासनाचा आद ेश अस ेल तरीही लोका ंनी ती
कृती न करण े, यालाही सिवनय कायद ेभंग हणतात .
३) हरताळ – िविश सम या िक ंवा ा ंवर लोका ंचे ल व ेधून घे यासाठी सब ंिधत
काम करण े थांबिवणे हणज े हरताळ होय . अशाव ेळी दुकाने , हॉटे स, उ ोग ब ंद
ठेवणे आिण ज ुलमी काय ाला िवरोध दश िवणे हणज े सु ा हरताळ होय .
४) बिह कार – असंमती आिण िवरोध कर याचा एक माग हणज े बिह कार होय.
म.गांध नी िनरिनरा या कारणासाठी भारतात आिण द .आि क ेत या साधनाचा
उपयोग क ेला होता . उदा. परदेशी व त ू, शासनान े िदले या पद या इ . वर बिह कार
टाकला होता . बिह काराचा म ु य उ ेश हणज े शांततापूण मागा ने एखा ा गो ीचा
िनषेध क न अ यायी शासनाला सहकाय करणार नाही असा स ंदेश देणे .
munotes.in
Page 69
69५) शांतताप ूण धरण े – जी गो लोका ंना मा य नाही अशा गो ीसाठी धरण े धरतात .
स या हा या या त ं ामुळे अ याय व ज ुलूम करणाया वर सामािजक आिण आिथ क
दबाव आण यात य ेतो. याला याय द े यास भाग पाड यात य ेते, अशा व ेळी
लोकांम ये राजक य जाग कता िनमा ण केली जात े.
६) उपोषण – स या हीच े सवा त भावी साधन हणज े उपोषण होय . उपोषण सवा त
शेवटचा व अ ंितम माग आहे. यो य आिण याय कारणासाठी उपो षण क ेले जाते.
उपोषण करणा याम ये परम े रावर प ूण ा व य म य े आ मश हवी.
या याम य े मृ यूचेही भय असता कामा नय े. यि गत वाथा साठी या मागा चा
अवलंब क नय े. असे म.गांध चे मत होत े.
७) अटक करव ून घेणे – अ यायी काय ाला िवरोध कर याच े स या हाच े आणखी
एक साधन हणज े कायदा मोड ून मु ामह न वतःला अटक करव ून घेणे होय.
काय ाला िवरोध कर यासाठी अशी क ृती केली जात े. शासनान े याय ावा हीच
यापाठीमागची मु य भ ूिमका असत े. उदा. भारता या वातं य लढयाम य े अ नेक
लोकांनी व े छेने अटक करव ून घेतली होती .
८) अज , रॅलीज, िनदश ने , िवनंती – स या हाचा हा कार सौ य व पाचा
आहे.साधारणपण े घटना मक मागा ने, प के काढून, भाषण े क न , पो टर े काढून,
मोच काढ ून शा ंततेने ि न ष ेध कर यात य ेतो. कायद े अ यायी आह ेत ह े
दाखिव यासाठी अशा कारचा िनष ेध कर यात य ेतो.
५.६ िन कष
भारतात म . गांध या न ेतृ वाखा ली स या हा या मागा ने व ातं याचा लढा
यश वी झाला . लोकशाही शासनप तीन े अ याय , दडपशाही , जुलूम इ.चा ितकार
कर यासाठी स या हाच े तं उपयोगात आणल े जात े. आज सव च लोक या त ं ाचा
अवलंब करताना िदसतात
munotes.in
Page 70
70५.७ सारांश
त ा
ितकाराचा ह क १) अथ २) कारण े ३) अटी ४) माग १)अ याय २)असमानता
३)जुलूम
४)सव सामा या ं या िहताच े
र ण ५)नैसिग क ह क स ंर ण
१)िविश प रि थतीत २)अंितम माग
३)घटना मक मागा या
अवल ंबानंतर
४)प रणाम ल ात घ ेऊन
५)शांततामय मागा ने
िहंसा मक ांती अिहंसा मक स या ह munotes.in